Το καλοκαίρι του 2012, σε μια επίσκεψή μου στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών (ΚΜΣ), στην Πλάκα, ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης μου χάρισε ένα βιβλίο: τις «Αναμνήσεις του μετώπου 1920-21. Μικρά Ασία-Θράκη» του Χαράλαμπου Πληζιώτη, έκδοση του ΚΜΣ. Του είχα πει για ένα οδοιπορικό που ετοιμαζόμουν να κάνω και όντως το χρονικό ενός απλού κληρωτού ήταν ό,τι έπρεπε μέσα στα τουρκικά ΚΤΕΛ κάπου στο βάθος της Ανατολίας. «Μην τη λες Ανατολία», με διορθώνει τώρα ο κ. Κιτρομηλίδης. «Λέγε τη Μικρά Ασία. Ή Ανατολή, όπως την αποκαλούσαν οι πρόσφυγες. Ανατολία είναι αγγλισμός, εκ του Anatolia. Δεν έχει σχέση με τη δική μας ορολογία».
Πριν από λίγο καιρό σκέφτηκα να επισκεφθώ ξανά τον κ. Κιτρομηλίδη στον παραδοσιακό του χώρο στο ΚΜΣ και αυτή τη φορά το πρόσχημα για μια συζήτηση μαζί του ήταν ότι διανύει τα πρώτα στάδια της συνταξιοδότησής του ως πανεπιστημιακός καθηγητής. Σημείο-καμπή έπειτα από μια μεγάλη πορεία: ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης γεννήθηκε στη Λευκωσία και σπούδασε με υποτροφία Fulbright Πολιτική Επιστήμη και Ευρωπαϊκή Ιστορία στα Πανεπιστήμια Wesleyan και Ηarvard. Ανέλαβε τη διεύθυνση του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, διδάσκοντας παράλληλα στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 2016 του απονεμήθηκε το βραβείο εξαίρετης πανεπιστημιακής διδασκαλίας του Ινστιτούτου Τεχνολογίας και Ερευνας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Γνωστότερα βιβλία του στα ελληνικά: «Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες» (ΜΙΕΤ), «Ιώσηπος Μοισιόδαξ» (ΜΙΕΤ, 2004), «Ρήγας Βελεστινλής: Θεωρία και πράξη» (Βουλή των Ελλήνων, 1998), «Πολιτικοί στοχαστές των νεοτέρων χρόνων» (Πορεία, 2007), «Η Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη» (Πορεία, 2000), «Κυπριακή λογιοσύνη» (ΚΕΕ, 2002).
Αφού μας ξενάγησε, με τον φωτογράφο Νίκο Κοκκαλιά, στα «άδυτα» του ΚΜΣ, είπαμε πολλά και διάφορα οι δυο μας για κάμποση ώρα. Ιδού ένα απόσταγμα από εκείνη την κουβέντα.
Η συνταξιοδότηση: Διανύω τους πρώτους μήνες της συνταξιοδότησής μου αναμένοντας τον Γκοντό της σύνταξης. Τους πρώτους μήνες του 2016, το τελευταίο εξάμηνο που δίδασκα, ασχολήθηκα με την έκτη έκδοση, και ελπίζω την οριστική, της Νεότερης Πολιτικής Θεωρίας, γράφοντας το τελευταίο μέρος, Ελευθερία και Νεωτερικότητα, το οποίο είχα υποσχεθεί από το 1992 στον εαυτό μου αλλά και σε συναδέλφους και φοιτητές που χρησιμοποιούν το βιβλίο. Ξαναδούλεψα και τα άλλα δύο μέρη, Θεωρίες του Κοινωνικού Συμβολαίου και Ωφελιμιστικός Φιλελευθερισμός. Ετσι συγκροτείται μια πλήρης επισκόπηση του προβληματισμού της νεότερης πολιτικής σκέψης για το ζήτημα της ελευθερίας. Γι’ αυτό και πρόσθεσα τον διευκρινιστικό υπότιτλο στο βιβλίο Θεωρίες της Ελευθερίας. Αισθάνομαι ότι αφήνω ένα αποχαιρετιστήριο δώρο στο Πανεπιστήμιο με την ελπίδα να συνεχιστεί το μάθημα και να διασφαλιστεί η επιβίωση του προγράμματος σπουδών στην πολιτική θεωρία που δημιουργήσαμε στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης.
Ετοιμάζω και άλλο ένα αποχαιρετιστήριο δώρο για το Πανεπιστήμιο, τη δωρεά της συλλογής αρχαίων κυπριακών αγγείων που έκανα ως μαθητής του Παγκυπρίου Γυμνασίου τη δεκαετία του 1960 πριν φύγω για την Αμερική. Με άδεια του Τμήματος Αρχαιοτήτων της Κύπρου η συλλογή ήλθε στην Αθήνα και δωρίστηκε στο Μουσείο Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ για να ενισχύσει την κατάρτιση των φοιτητών της αρχαιολογίας στο αντικείμενο της κυπριακής αρχαιολογίας. Η επίσημη παρουσίαση και παράδοση της συλλογής στο Πανεπιστήμιο θα γίνει στις 25 Μαΐου.
Κρητολογικό Συνέδριο: Εχω περισσότερο χρόνο τώρα. Αλλά αυτό είναι και σχετικό. Για παράδειγμα, τον παρελθόντα Σεπτέμβριο είχα να ετοιμάσω τη μεγάλη ομιλία της Ολομέλειας στο ΙΒ΄ Κρητολογικό Συνέδριο, ένα πολύ σημαντικό επιστημονικό γεγονός που πραγματοποιείται κάθε πέντε χρόνια σε μία από τις μεγάλες πόλεις της Κρήτης. Ο πολιτισμός της Κρήτης ως προς την αρχαιότητα είναι ένα πολύ μεγάλο επιστημονικό αντικείμενο παγκοσμίως. Στο συνέδριο αυτό προσέρχονται αρχαιολόγοι απ’ όλο τον κόσμο για να παρουσιάσουν τα πορίσματα των ερευνών τους. Το μεσαιωνικό τμήμα επίσης, που καλύπτει τη βυζαντινή περίοδο και την Ενετοκρατία, είναι πολύ σημαντικό. Εκείνο που παραμένει κατά τη γνώμη μου επιστημονικά προβληματικό είναι το νεότερο τμήμα, που αναφέρεται στην ιστορία της Κρήτης από την οθωμανική κατάκτηση και εξής. Εφέτος, πρέπει να πω, το νεότερο τμήμα ήταν πολύ ενδιαφέρον και υψηλού επιπέδου. Δούλεψα ένα μήνα για να ετοιμάσω την ομιλία στην ολομέλεια του Κρητολογικού. Επεδίωξα να αναδείξω ζητήματα μεθοδολογικά της νεότερης ιστορίας της Κρήτης και ιδίως τη σημασία της εποχής των Επαναστάσεων. Η πτυχή αυτή της κρητικής ιστορίας είναι άγνωστη στη διεθνή ιστοριογραφία. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η συμβολή της Κρήτης στην Επανάσταση του 1821.
Λίγοι γνωρίζουν ότι το 1821 η Κρήτη ξεσηκώθηκε και ο ξεσηκωμός παρήγαγε και μια αξιόλογη τοπική ιστορική φιλολογία. Μια καλή αφορμή για να αναδειχθεί το θέμα είναι τα επικείμενα 200 χρόνια της Ελληνικής Επαναστάσεως.
Το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών: Είναι ένα ίδρυμα ανυπολόγιστης σημασίας για τη χώρα. Γι’ αυτό και αφιέρωσα τη ζωή μου για να το κρατήσω ζωντανό. Δυστυχώς έχει μειωθεί δραματικά η κρατική επιχορήγηση. Από τα περίπου 300.000 ευρώ που έχουμε ανάγκη, και που ζητούμε κάθε χρόνο, το 2016 λάβαμε 10.000. Μας κρατάει στη ζωή ένα ΕΣΠΑ που μας έδωσε το υπουργείο Πολιτισμού, 70.000 τον χρόνο, και που φέτος ολοκληρώθηκε. Ερχονται επιχορηγήσεις από ορισμένα κοινωφελή ιδρύματα, κυρίως το Ιδρυμα Α. Γ. Λεβέντη, και με την ενίσχυση αυτή κρατήσαμε το ΚΜΣ ζωντανό μέχρι τώρα. Αυτό που με απασχολεί όμως πάρα πολύ ως προς το επιστημονικό μέρος της δουλειάς μας είναι μια ενορχηστρωμένη προσπάθεια εξοθωμανισμού της μελέτης του νεότερου ελληνισμού. Αυτό εκπορεύεται βεβαίως από την Τουρκία αλλά έχει ερείσματα στην Αμερική, ακόμα και σε προγράμματα ελληνικών σπουδών. Δηλαδή, διδάσκεται η Ιστορία του Νέου Ελληνισμού από ανθρώπους που δεν διαθέτουν την ειδικότητα γι’ αυτό το έργο. Δεν ξέρουν τις πηγές, τη βιβλιογραφία, την επιστημονική συγκρότηση του αντικειμένου της σπουδής του νέου ελληνισμού. Δεν μιλώ για κάποια συνωμοσία –ξέρετε ότι προσωπικά αποφεύγω τέτοιες λογικές– παρότι η Τουρκία έχει εδώ και πολλά χρόνια ξεκινήσει μια προσπάθεια διδασκαλίας της Ιστορίας με πρόθεση τον εξωραϊσμό της εικόνας της. Αρκετές φορές μίλησα με τους υπεύθυνους των ελληνικών κοινωφελών ιδρυμάτων και τους τόνισα αυτό το μείζον θέμα, δηλαδή την ανάγκη να ενισχυθεί διεθνώς η μελέτη του νέου ελληνισμού. Σε αυτό το πλαίσιο θέτω και το ζήτημα του ΚΜΣ: δηλαδή, ότι το ΚΜΣ δεν είναι ίδρυμα τουρκολογικό, είναι κέντρο μελέτης του ελληνισμού.
Πρόσφατα επισκεφθήκαμε τα Φάρασα και άλλα χωριά της Καππαδοκίας μαζί με Ελληνοαμερικανούς φοιτητές που ήλθαν στο Κέντρο και μελέτησαν, εδώ, στην Πλάκα, για τα Φάρασα, την ακρότατη νοτιοανατολική απόληξη της ελληνικής γλώσσας στη Μικρά Ασία. Τους εκπαιδεύσαμε εδώ με αυστηρά επιστημονική λογική πάντοτε. Η επιστημονική δεοντολογία είναι για μας αδιαπραγμάτευτη αρχή. Υπάρχουν η βιβλιογραφία και οι πηγές που πολλοί θεωρούν ότι μπορούν να αγνοούν και να προβαίνουν ακόμη και σε «επιστημονικά» έργα σε κωμικά ανιστόρητες διακηρύξεις όπως π.χ. ότι ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός δεν υπήρξε παρά έκφανση της οθωμανικής πολιτισμικής ζωής κατά την εποχή των τουλιπών. Κι όμως, ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός υπήρξε μια μεγάλη προσπάθεια της ελληνικής παιδείας να επαναπροσεγγίσει τη Δύση, να ανασυνδεθεί με την κλασική αρχαιότητα και να προετοιμάσει αυτόν το λαό για την ελευθερία του.
Αυτά με ανησυχούν και δυστυχώς δεν έχω βρει ώς τώρα σοβαρή ανταπόκριση όπου μίλησα. Βλέπω να ξοδεύονται πολλοί πόροι για τη διαφήμιση του αρχαίου ελληνισμού στο εξωτερικό. Η αρχαία Ελλάδα όμως, ευτυχώς, στέκεται από μόνη της. Η αρχαία Ελλάδα είναι από πάσης απόψεως πιο σημαντική –το λέω μετά λόγου γνώσεως έχοντας διδάξει το αντικείμενο επί 36 χρόνια στο Πανεπιστήμιο– είναι ανυπέρβλητη. Παρ’ όλα αυτά, αυτή η σπουδή δεν χρειάζεται στήριξη από εμάς. Στο θέμα της επιστήμης, θέλω να πω. Αλλωστε, η χώρα πλην της αρχαιολογίας δεν παράγει και σπουδαία πράγματα στην αρχαιογνωσία με κάποιες σοβαρές εξαιρέσεις φυσικά. Ο νέος ελληνισμός είναι που χρειάζεται υποστήριξη για να αποβεί αναγνωρίσιμο επιστημονικό αντικείμενο. Ακόμα και ο μεσαιωνικός ελληνισμός, αυτό που ονομάζουμε Βυζάντιο, είναι ένας τομέας που καλλιεργείται και στο εξωτερικό. Ο νέος ελληνισμός όμως είναι δική μας προτεραιότητα και σχεδόν αποκλειστικότητα, διότι πλέον έχει εκλείψει η σοβαρή γνώση του νέου ελληνισμού στο εξωτερικό, όπου γενικώς υπάρχει στασιμότητα, θα έλεγα ακόμη και επιπολαιότητα, με σοβαρές εξαιρέσεις βέβαια όπως στο Centre for Hellenic Studies του King’s College. Και αυτό με ανησυχεί πάρα πολύ, γιατί ο περιορισμός της θεραπείας του αντικειμένου μόνο στην Ελλάδα, μπορεί να το περιαγάγει σε επαρχιωτισμό.