Η ετυμολογία της λέξης «άνοια» δεν αφήνει περιθώριο παρερμηνείας: α στερητικό + νους, «η προοδευτική εξασθένηση των διανοητικών κυρίως λειτουργιών στα ηλικιωμένα άτομα», σύμφωνα με το λεξικό Μπαμπινιώτη. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν είχα απορίες, καθώς προετοιμαζόμουν για τη συνάντησή μου με τον Αντώνη Πολίτη, αναπληρωτή καθηγητή Ψυχιατρικής στην Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, έναν από τους πιο αρμόδιους να μιλήσουν για τη συγκεκριμένη νόσο – γι’ αυτό το μείζον ιατρικό αλλά και κοινωνικό πρόβλημα. Οι αριθμοί, άλλωστε, αποδεικνύουν τη σοβαρότητά του: στην Ευρώπη οι ασθενείς με άνοια είναι σήμερα 6,4 εκατομμύρια, στις ΗΠΑ 5,2 εκατομμύρια και στην Ελλάδα περίπου 200.000. Παγκοσμίως, ο αριθμός τους υπολογίζεται σε 44 εκατομμύρια και αναμένεται να αγγίξει τα 66 εκατομμύρια μέχρι το 2030 και τα 116 εκατ. μέχρι το 2050.
– Απορία πρώτη: Ο κόσμος συχνά μπερδεύει την άνοια με τη νόσο Αλτσχάιμερ. Πώς διαχωρίζονται αυτά τα δύο;
– Η νόσος Αλτσχάιμερ είναι μια πολύ σοβαρή εκφυλιστική νόσος του εγκεφάλου και αφορά περίπου το 80% των περιστατικών με άνοια, με δεύτερη πιο συχνή την αγγειακή άνοια, μια παθολογική διεργασία που σιωπηρά καταστρέφει τα νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου. Ενα από τα πλέον συχνά συμπτώματα είναι η αμνησία. Ο εγκέφαλος είναι μεν ένα όργανο όπως όλα τα υπόλοιπα, αλλά ξεχωρίζει για τη λειτουργία του, που είναι να δημιουργεί τη σκέψη, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά, μέσα από σύνθετες νοητικές λειτουργίες, όπως η μνήμη. Η μνήμη είναι δεξαμενή της προσωπικής μας ιστορίας και εγγυάται τη συνέχεια της ζωής μας. Η δυσκολία στη μνήμη, η αμνησία και άλλα συμπτώματα δεν επιτρέπουν στον άνθρωπο να λειτουργεί ανεξάρτητα στην καθημερινότητα του.
– Είναι μόνο γεροντική η άνοια;
– Οχι, υπάρχει και η προγεροντική. Πρόκειται για ένα πρόβλημα υγείας που μπορεί να εμφανιστεί και σε ηλικίες κάτω των 65 ετών. Συνήθως, όμως, «προτιμά» τους ηλικιωμένους, έχει δηλαδή συνάφεια με την τρίτη ηλικία, χωρίς όμως αυτή να αποτελεί και την αιτία εμφάνισής της. Το γήρας από μόνο του δεν προκαλεί την άνοια.
– Kαι τι την προκαλεί;
– Το Αλτσχάιμερ είναι πολυπαραγοντική νόσος. Σήμερα πιστεύουμε ότι είναι το αποτέλεσμα μιας πολύπλοκης αλληλεπίδρασης ανάμεσα σε γενετικούς και άλλους παράγοντες κινδύνου· κάποιοι μπορούν να τροποποιηθούν, κάποιοι όχι.
Επιβαρυντικοί παράγοντες
– Ποιοι είναι οι παράγοντες που μπορεί να τροποποιηθούν;
– Η παχυσαρκία, ο σακχαρώδης διαβήτης, η αρτηριακή υπέρταση. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η υγιής λειτουργία του εγκεφάλου συνδέεται με την υγιή λειτουργία της καρδιάς, συνεπώς, όταν αρχίζουμε να φροντίζουμε την καρδιά μας φροντίζουμε και τον εγκέφαλό μας. Δεν είναι τυχαίο ότι μελέτες τα τελευταία χρόνια δείχνουν σημαντική πτώση στον επιπολασμό της νόσου (σ.σ.: τη συχνότητα στον γενικό πληθυσμό). Αυτό πιθανότατα οφείλεται στο γεγονός ότι οι σημερινοί ηλικιωμένοι ανήκουν σε μια γενιά που έμαθε να προσέχει περισσότερο την υγεία της με άσκηση και ισορροπημένη διατροφή.
– Πώς συμβάλλει η μόρφωση; Γιατί υπάρχει η αντίληψη ότι όσοι κάνουν πνευματική εργασία δεν παθαίνουν άνοια. Είναι μύθος;
– Οχι, κάθε άλλο, η μόρφωση μαζί με την άσκηση μάλλον διαδραματίζουν τον πιο σημαντικό ρόλο στην πρόληψη, συμβάλλοντας στην εύρυθμη λειτουργία των εγκεφαλικών νευρικών κυττάρων. Είναι πολύ πιθανό να καθυστερήσει την εμφάνιση της νόσου και να την κάνει να εξελιχθεί πιο αργά, ενώ η απουσία της είναι κακός προγνωστικός δείκτης για την πορεία της άνοιας.
– Προειδοποιεί η άνοια;
– Πριν από την εκδήλωσή της υπάρχουν κάποιες μικρές αλλαγές στη συμπεριφορά (με συμπτώματα θλίψης, εκνευρισμού, άγχους και μειωμένου ενδιαφέροντος), στις συνήθειες που αφορούν τις καθημερινές δραστηριότητες, στη μνήμη (με δυσκολίες να θυμάται κανείς πρόσφατα γεγονότα, ονόματα). Τις αναγνωρίζει το οικογενειακό περιβάλλον αλλά συχνά και ο ίδιος ο ασθενής. Το σημαντικό είναι να μην τις αγνοήσει, να μην τις αποδώσει στις συνήθεις δυσκολίες του γήρατος και να ζητήσει βοήθεια από τους ειδικούς το συντομότερο δυνατό. H έγκαιρη διάγνωση είναι σημαντική όχι μόνον για τη θεραπεία αλλά και για μια άλλη διάσταση: να ενημερωθεί ο ασθενής για όσα του συμβαίνουν και όσα ενδεχομένως ακολουθήσουν, να κατανοήσει τα συμπτώματα και να βοηθηθεί στη διαχείριση των προβλημάτων τα οποία προκαλεί η νόσος.
Μεγάλες διεθνείς συνεργασίες για τη μονάδα του Αιγινήτειου
Με καταγωγή από την Ανδρο, αλλά γέννημα-θρέμμα Αθηναίος, ο Αντώνης Πολίτης σπούδασε Ιατρική και μολονότι αγαπούσε τη Χειρουργική και σκεφτόταν να την επιλέξει, τον κέρδισε η Ψυχιατρική και μάλιστα η Ψυχογηριατρική. Δύο παράγοντες επηρέασαν καθοριστικά την επιλογή του: η αγάπη του για τον παππού και τη γιαγιά του, δύο ανθρώπους που αγωνίστηκαν σκληρά για να εξασφαλίσουν μια καλύτερη ζωή για τα παιδιά τους και πέρασαν τα τελευταία χρόνια της ζωής τους με άνοια. Και η συνάντησή του με τον ψυχίατρο – ψυχαναλυτή Θανάση Τζαβάρα (1933-2016). «Ο Θανάσης με βοήθησε να σχηματοποιήσω το ακατέργαστο μέχρι τότε ενδιαφέρον μου για τη λειτουργία του εγκεφάλου και τις νοητικές λειτουργίες σε δομημένη και στοχευμένη επιθυμία. Πάντα θα τον ευγνωμονώ γι’ αυτό. Ακολούθησα λοιπόν τη συμβουλή του να εκπαιδευθώ στην Ψυχιατρική Κλινική του Αιγινήτειου Νοσοκομείου, το οποίο, ως αμιγώς πανεπιστημιακό νοσοκομείο πρόσφερε –και εξακολουθεί μέχρι σήμερα να προσφέρει– πολύπλευρη εκπαίδευση στην Ψυχιατρική. Δεν το μετάνιωσα.
Μαθήτευσα δίπλα σε εξαιρετικούς δασκάλους και αργότερα συνέχισα την εκπαίδευσή μου στις ΗΠΑ, στο πανεπιστήμιο Johns Hopkins. Ηταν εμπειρία μοναδική, που με ωρίμασε πολύ ως ερευνητή και μου έδειξε ένα διαφορετικό τρόπο λειτουργίας, πιο στοχευμένο, αποτελεσματικό και δημιουργικό».
Σήμερα, ο κ. Πολίτης είναι επικεφαλής της Ψυχογηριατρικής μονάδας του Αιγινήτειου, που είναι «στελεχωμένη με άξιους επιστήμονες και αποτελεί σημείο αναφοράς για την αναγνώριση και διαχείριση των ψυχιατρικών συμπτωμάτων της άνοιας», όπως τονίζει ο ίδιος.
«Εχουμε, μάλιστα, ήδη δρομολογήσει, στο πλαίσιο ευρωπαϊκού προγράμματος (Sense-cog), τη δημιουργία ειδικής μονάδας για ασθενείς με άνοια και αισθητηριακά ελλείμματα, ενώ μελετούμε τη χρήση της τεχνολογίας στη θεραπεία των ψυχιατρικών διαταραχών στην άνοια – ιδιαίτερα της απάθειας. Εχουμε ξεκινήσει σημαντικές διεθνείς συνεργασίες με το Johns Hopkins, το Cornell, τα πανεπιστήμια της Μπολόνια και του Μάντσεστερ, καθώς και με το Institute Claude Pompidou στη Νίκαια της Γαλλίας, ώστε να είμαστε σε θέση μεταφέρουμε τα αποτελέσματα της έρευνας στην καθημερινή κλινική πράξη. Είναι εγχείρημα δύσκολο και μεγάλη πρόκληση για μας, αν σκεφτεί κανείς το μικρό μας μέγεθος και την πτωχή χρηματοδότηση που έχουμε στη διάθεσή μας. Αλλά ευτυχώς έχουμε την αρωγή φορέων, όπως το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, και αρκετών ιδιωτών, τους οποίους ευχαριστούμε από καρδιάς».
Ενα ταξίδι επώδυνο για όλους, που χρειάζεται συνοδοιπόρο τον ειδικό
Yπουλη ασθένεια η άνοια. Το γνωρίζουν όσοι την αντιμετωπίζουν, όσοι τη βλέπουν να πλησιάζει αγαπημένους τους ανθρώπους και σταδιακά να τους φθείρει, να τους αλλάζει. «Σου στερεί την αυτονομία και την ανεξαρτησία. Σου αφαιρεί τη δυνατότητα να αποφασίζεις, να επιλέγεις, να θέτεις στόχους για τον εαυτό σου», λέει ο Αντώνης Πολίτης. «Συνήθως οι ασθενείς εμφανίζουν ψυχιατρικά συμπτώματα και αυτά είναι που κυρίως επιβαρύνουν την οικογένεια και επιταχύνουν τη νόσο, γι’ αυτό και χρειάζεται συνεχής ενημέρωση και εκπαίδευση έτσι ώστε να αντιμετωπίζονται τα προβλήματα στη συμπεριφορά από κοινού με τον ειδικό. Πάντα λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι οι ασθενείς με άνοια χάνουν μεν την προσωπικότητά τους, η νόσος τους αποδιοργανώνει, τους λυγίζει, αλλά παραμένουν οι άνθρωποί μας – με ανάγκες».
Διάγνωση και παρέμβαση: τα δύο «κλειδιά» στην αντιμετώπισή της. Αλλά ο μεγαλύτερος αντίπαλος είναι ο χρόνος. Η συγκεκριμένη ασθένεια είναι μια μεγάλη διαδρομή, συχνά μέσα από κακοτράχαλα μονοπάτια. Δοκιμάζει την υπομονή, τις αντοχές και τις σχέσεις των ανθρώπων. Οχι μόνο των ασθενών αλλά και όσων τους φροντίζουν. «Στη χώρα μας, τα περισσότερα περιστατικά –σε ποσοστό άνω του 80%– μένουν στο σπίτι. Ετσι είναι η κουλτούρα μας, θέλουμε τον άνθρωπό μας κοντά μας. Κι αυτό είναι καλό για τον ασθενή, αφού η κοινωνική επαφή και το οικείο περιβάλλον, σε συνδυασμό με την κατάλληλη φαρμακευτική αγωγή, μπορεί να έχουν καλά αποτελέσματα. Για τους φροντιστές όμως, οι οποίοι ανέρχονται σε περίπου 400.000, συνήθως είναι συγγενείς και παρέχουν τις υπηρεσίες τους για τουλάχιστον 70 ώρες εβδομαδιαίως, το βάρος είναι δυσβάσταχτο. Ενας στους τέσσερις έχει κατάθλιψη ή εμφανίζει σοβαρά προβλήματα υγείας – πρόκειται για το λεγόμενο αόρατο κόστος». Βέβαια, ο συνομιλητής μου έχει στοιχεία και για το… ορατό κόστος, το απτό. «Στην Ευρώπη, μόνο το 2016 ξεπέρασε τα 170 δισ. ευρώ, ενώ στην Ελλάδα υπολογίζεται σε 3-6 δισ. ευρώ ετησίως και με δεδομένο ότι αναμένεται να έχει τριπλασιαστεί σε 30 χρόνια, θα αποτελέσει ένα ακόμα μεγάλο πρόβλημα για την ήδη “πληγωμένη” ελληνική οικονομία…».
Ο κ. Πολίτης ήταν ανάμεσα στους επιστήμονες που εργάστηκαν για τον σχεδιασμό της Εθνικής Στρατηγικής για την Ανοια. Τι σημαίνει αυτή; Και πώς μπορεί να εφαρμοστεί με τα δεδομένα της ύφεσης; «Η Εθνική Στρατηγική για την Ανοια καταγράφει τις ανάγκες, ορίζει τις δομές και τις δράσεις, δίνει κατευθύνσεις για τη σωστή εκπαίδευση και παροχή υπηρεσιών. Διασφαλίζει ότι όλοι οι ασθενείς με άνοια θα έχουν την καλύτερη δυνατή υγειονομική περίθαλψη και υποστήριξη ανεξάρτητα από την ηλικία, την εθνικότητα ή την κοινωνική θέση τους.
Είναι προφανές ότι σήμερα η περίθαλψη και η διαχείριση των ασθενών με άνοια στη χώρα μας δεν είναι επαρκείς. Υπάρχουν περιορισμένες ειδικές δομές μακρόχρονης φροντίδας, λίγα κέντρα ημερήσιας φροντίδας για την απασχόλησή τους και προγράμματα κατ’ οίκον φροντίδας. Δυστυχώς, έχουμε δεδομένα για αρκετούς ηλικιωμένους ασθενείς που ζουν μόνοι τους, για άλλους που κατοικούν σε απομακρυσμένες περιοχές όπου δεν έχουν δυνατότητα πρόσβασης σε υπηρεσίες».
Φιλικές κοινότητες
Συνεπώς, πολλά μπορούν να γίνουν ακόμη για να βελτιωθούν οι υπηρεσίες, να πραγματοποιείται εγκαίρως η διάγνωση που θα οδηγήσει στην κατάλληλη θεραπεία, περίθαλψη και υποστήριξη. «Το ζητούμενο είναι να γίνουν όλα όσα θα επιτρέψουν στους ασθενείς να έχουν ποιότητα ζωής μέσα στη νόσο και πρέπει ν’ αγωνιστούμε για να το πετύχουμε», λέει ο κ. Πολίτης. Αναγνωρίζει, πάντως, ότι έχουν ήδη γίνει πολλά βήματα. «Η άνοια είναι από τα προβλήματα υγείας για τα οποία έχουν δραστηριοποιηθεί πολλοί φορείς. Από τις εταιρείες Αλτσχάιμερ που προσφέρουν αφιλοκερδώς βοήθεια σε ασθενείς ή όσους τους φροντίζουν, μέχρι τα ιατρεία μνήμης και τα ψυχογηριατρικά ιατρεία που υπάρχουν σε πολλά νοσοκομεία και πανεπιστημιακές κλινικές. Δεν πρόκειται ακριβώς για ένα δίκτυο υπηρεσιών συνδεδεμένων μεταξύ τους, αλλά είναι μια μαγιά…».
Στην κουβέντα μας ο κ. Πολίτης χρησιμοποιεί συχνά την έκφραση «φιλικές κοινότητες». Σε τι αναφέρεται; «Στις κοινωνικές δομές, στην καθημερινότητά μας, όλα είναι φτιαγμένα για ανθρώπους που δεν έχουν προβλήματα. Φανταστείτε τι σημαίνει για κάποιον με άνοια να χρησιμοποιήσει τα μέσα μαζικής μεταφοράς, να επισκεφθεί μια δημόσια υπηρεσία ή να γευματίσει σε ένα εστιατόριο. Το περιβάλλον είναι πολύπλοκο, άρα “εχθρικό”. Σκεφτείτε πώς θα νιώσει ακόμα κι αν βρεθεί στα επείγοντα ενός νοσοκομείου, σε συνθήκες εφημερίας.
Χρειαζόμαστε ευαισθητοποιημένους γιατρούς ώστε να μπορούν να διαχειριστούν ένα τέτοιο περιστατικό. Συνεπώς είναι απαραίτητες οι συντονισμένες δράσεις στη κοινότητα έτσι ώστε να γίνει φιλική σε ασθενείς που πάσχουν από άνοια».
Στον επίλογο, ζητώ από τον κ. Πολίτη ένα… επιμύθιο, να συνοψίσει τη συζήτησή μας σε λίγες λέξεις. «Η εξέλιξη της άνοιας είναι ένα ταξίδι επώδυνο για όλους. Και για τον πάσχοντα, και για την οικογένειά του που χρειάζεται τον ειδικό ως συνοδοιπόρο για την προσφορά θεραπείας, ανακούφισης, υποστήριξης και ελπίδας…».
Η συνάντηση
Βόλευε καλύτερα τον κ. Πολίτη στο βεβαρημένο πρόγραμμά του να συναντηθούμε στα γραφεία της «Καθημερινής». Γεματίσαμε ελαφρά στο εστιατόριο του κτιρίου. Πήραμε πένες με τοματίνια και βασιλικό, μελιτζάνες με φέτα και μια πράσινη σαλάτα. Συνοδεύσαμε τον καφέ μας με φρέσκα φρούτα. Κόστος: 12 ευρώ.
Oι σταθμοί του
1958
Γεννιέται στην Αθήνα.
1985
Πτυχίο Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Γένοβας, Ιταλίας.
1995
Ειδίκευση στην Ψυχιατρική, στην Ψυχιατρική Κλινική του Αιγινήτειου Νοσοκομείου, ΕΚΠΑ.
2002
Μετεκπαίδευση στην Ψυχογηριατρική, στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins των ΗΠΑ.
2003
Μέχρι σήμερα είναι Part- time Faculty Member στην Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Johns Hopkins.
2014
Αναπληρωτής καθηγητής Ψυχιατρικής, ΕΚΠΑ.
2016
Πρόεδρος του Διεθνούς Κολεγίου Γηριατρικής Ψυχοφαρμακολογίας (International College Geriatric Neuropsychopharmacology).