Το 1896-1897 δύο νεαροί επιστήμονες, ο Bernard Grenfell και ο Arthur Hunt, διεξάγοντας ανασκαφές περίπου 300 χιλιόμετρα νότια της Αλεξάνδρειας ή 150 χιλιόμετρα νότια του Καΐρου, όταν η Αίγυπτος ήταν υπό βρετανική εξάρτηση, ανακάλυψαν έναν τεράστιο αριθμό (κυρίως ελληνικών) παπύρων στην τοποθεσία της αρχαίας πόλης της Οξυρρύγχου (Οξυρρύγχων πόλις). Ο πρώτος τόμος στη σειρά επιστημονικών εκδόσεων παπύρων της Οξυρρύγχου κυκλοφόρησε ύστερα από μικρό χρονικό διάστημα, το 1898. Ηδη στον τόμο αυτόν, το πρώτο μη θρησκευτικό κείμενο, σωζόμενο σε πάπυρο, που δημοσιεύτηκε, προκάλεσε πρωτοφανή ενθουσιασμό στην παγκόσμια επιστημονική κοινότητα και στον Τύπο: το παπυρικό εκείνο απόσπασμα διέσωζε κείμενο της Σαπφούς (Ρ.ΟΧΥ. 7). Και η αντίδραση αυτή ήταν αναμενόμενη: στην αρχαιότητα η Σαπφώ ήταν συχνά γνωστή απλώς ως η ποιήτρια (χωρίς να χρειάζεται αναφορά στο όνομά της) και ο Ομηρος ως ο ποιητής (και πάλι χωρίς αναφορά στο όνομα).
Η πολυπλοκότητα της πολιτισμικής πολιτικής που συνδέεται με την επίδραση των κειμένων τους στις μετέπειτα εποχές παραμένει απαράμιλλη στα γεωγραφικά όρια της Ευρώπης. Μετά το 1898, άρχισαν να ανακαλύπτονται ανάμεσα στους παπύρους της Οξυρρύγχου (που είχαν ήδη μεταφερθεί στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης) πολλά καινούργια παπυρικά αποσπάσματα με κείμενα της Σαπφούς. Και κάθε φορά που γινόταν μία τέτοια θεαματική ανακάλυψη, η επιστημονική κοινότητα και ο Τύπος παραληρούσαν από συγκίνηση και έντονες αντιδράσεις.
Σκοπός των παπυρολόγων είναι η «αρχαιολογική», άκρως τεχνική και ευρύτερα πολιτισμική προσέγγιση του αρχαίου υλικού που διαρκώς έρχεται στο φως στο πλαίσιο της έρευνάς τους σε παπυρολογικές συλλογές ανά τον κόσμο. Τις περισσότερες φορές ο τόπος προέλευσης των παπύρων είναι ή γίνεται άμεσα γνωστός στην επιστημονική κοινότητα και το ευρύτερο αναγνωστικό κοινό. Τι συμβαίνει, ωστόσο, όταν στοιχεία για τον τόπο προέλευσης δεν αποκαλύπτονται ή δεν δημοσιοποιούνται; Το θέμα είναι εξαιρετικά σύνθετο και σκοπεύω να επικεντρωθώ σε αυτό σύντομα σε άλλο άρθρο. Εχει, ωστόσο, κάποια σχέση με την πολύ πρόσφατη, σημαντική ανακάλυψη παπυρικών αποσπασμάτων ποιητικών συνθέσεων της Σαπφούς, που ανήκουν σε ανώνυμη συλλογή. Ας εστιάσω, επομένως, την προσοχή μου μόνο στην ανακάλυψη και ας μην εξετάσω, τουλάχιστον εδώ, το θέμα της έλλειψης στοιχείων για τον τόπο προέλευσης του παπύρου.
Καινούργια αποσπάσματα κειμένων της Σαπφούς ανακαλύφθηκαν και δημοσιεύθηκαν και το 2004 στη Γερμανία, προκαλώντας τέτοιο επιστημονικό πυρετό στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες που δύσκολα θα μπορούσε κανείς να τον φαντασθεί αν δεν ασχολείται συστηματικά με τον πολιτισμό. Την ελληνική επιστήμη η ανακάλυψη εκείνη του 2004 δεν την άγγιξε με αντίστοιχο τρόπο. Ισως ευρύτερες πολιτισμικές και άλλες αναζητήσεις στην Ελλάδα του 2004 και των επόμενων ετών δεν συνέβαλαν στη δημιουργία έντονου ενδιαφέροντος.
Πυρετός
Η ακόμα πιο πρόσφατη ανακάλυψη και μερική, προκαταρκτική δημοσίευση πριν από λίγες ημέρες (στα τέλη Ιανουαρίου του 2014) ενός τμήματος παπύρου που διασώζει «μπαλάντα;» μιας τόσο διάσημης φιγούρας του έβδομου αιώνα π.Χ. όπως η Σαπφώ (η τελική δημοσίευση θα πραγματοποιηθεί σε λίγους μήνες) δεν μπορεί παρά να προκαλέσει –κυρίως επειδή είναι η δεύτερη σημαντική ανακάλυψη κειμένων της μέσα στα τελευταία δέκα χρόνια– έντονη περιέργεια στην Ελλάδα αλλά και πυρετό ενθουσιασμού.
Τα κείμενα αυτά (εσκεμμένα δεν θα αναφέρω εδώ τον αριθμό τους, αν και μελετητές εκτός της επιστήμης της Παπυρολογίας μιλούν μόνο για δύο) σώζονται σε πάπυρο που, κατά τη γνώμη του παπυρολόγου και εκδότη τους Dirk Obbink, μπορεί να χρονολογηθεί στον τρίτο αιώνα μ.Χ. (νομίζω, ωστόσο, ότι μια ενδελεχής εξέταση θα μπορούσε να οδηγήσει σε λίγο πιο πρώιμη χρονολόγηση). Η απόδοση των κειμένων στη Σαπφώ ενισχύεται, μεταξύ άλλων, από τη μερική ταύτισή τους με άλλα αποσπάσματά της που είχαν βρεθεί παλαιότερα.
Ανατρέπονται τα επιχειρήματα
Για έναν ιστορικό της πρόσληψης του αρχαϊκού και κλασικού ελληνικού πολιτισμού και σκέψης σε μετέπειτα περιόδους, η τόσο πρόσφατη αυτή ανακάλυψη αναπόφευκτα τροποποιεί ή επιβεβαιώνει τα όσα έχει υποστηρίξει σε βιβλία ή άλλες δημοσιεύσεις: μέχρι σήμερα, μετά τις δύο προαναφερθείσες ανακαλύψεις του 2004 και του 2014, η τύχη έχει –ίσως απλόχερα– παραμείνει με το μέρος μου. Ας σταθώ εδώ σύντομα μόνο στην τελευταία ανακάλυψη, εφόσον έχω πραγματευθεί αλλού αυτήν του 2004.
Ηδη το 2002, Αμερικανός μελετητής υποστήριξε σε εκτενή δημοσίευσή του ότι η συζήτηση του ιστορικού Ηρόδοτου για τα (συναρπαστικά) τραγούδια που συνέθεσε η Σαπφώ για τον αδελφό της Χάραξο (ακόμη και το όνομα ενός άλλου, σύμφωνα με την αρχαία παράδοση, αδελφού της, του Λάριχου) δεν αντικατοπτρίζει καθόλου την αρχαϊκή πραγματικότητα, αλλά συνιστά κατασκεύασμα μεταγενέστερων συγγραφέων. Ο έντονος σχετικισμός του μελετητή αυτού ικανοποίησε απόλυτα τον αντίστοιχα ισχυρό (κάποιες φορές) σχετικισμό της εποχής μας. Η νέα ανακάλυψη που ανακοινώθηκε στα τέλη Ιανουαρίου του τρέχοντος έτους ανατρέπει πολλά από τα επιχειρήματα του συγκεκριμένου μελετητή (τα οποία είχα ανασκευάσει εκτενώς το 2007), εφόσον σε ένα από τα καινούργια κείμενα της Σαπφούς ο Χάραξος και ο Λάριχος εμφανίζονται πρωταγωνιστές.
Αλλά μπορούμε να δούμε τα πράγματα ίσως ευρύτερα στη συγκεκριμένη περίπτωση. Η ανασκευή του (αρκετές φορές υγιούς) σχετικισμού αλλά και των γενικευτικών προσεγγίσεων που επικρατούν σήμερα στις ιστορικές επιστήμες κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες (και στην Ευρώπη) μας κάνει να αναλογιστούμε περαιτέρω σύνθετα μεθοδολογικά ζητήματα που έχουν συζητηθεί ευφυώς από συγκεκριμένους ανθρωπολόγους σχετικά με το πώς μπορούν να προσεγγιστούν οι πολυπλοκότητες ιστορικών φαινομένων (πολυπλοκότητες τις οποίες κάποιες φορές δεν παίρνουμε στα σοβαρά όταν ο επιστημονικός μας λόγος επιθυμεί μάλλον τη διατύπωση εντυπωσιακών, αλλά τελικά σχηματικών ή και απλουστευτικών, για ευρεία κατανάλωση, θεωριών και επιχειρημάτων). Εξαιρετικά δύσκολη, συμπεραίνει ίσως κανείς, η διατύπωση θεωριών (ανθρωπολογικών ή ιστορικών) για οποιοδήποτε (ακόμη και το πιο απλό, φαινομενικά) πολιτισμικό γεγονός και φαινόμενο.
Ενα από τα νέα κείμενα
Μόλις όλα τα καινούργια αυτά παπυρικά κείμενα δημοσιευθούν, ο επιστημονικός διάλογος θα δοκιμαστεί και πάλι. Εδώ σταματώ, προς το παρόν. Ας κλείσει το συγκεκριμένο άρθρο με ένα από τα τραγούδια (όπως μπορεί να ονομάσει κανείς τα κείμενα αυτά, εφόσον συνοδεύονταν από μουσική κατά την εποχή σύνθεσής τους) της Σαπφούς που έχουν (και αυτό είναι συναρπαστικό) ημερομηνία έκδοσης το 2014. Δίνω, λοιπόν, την πρώτη (όπως με ενημερώνουν συνάδελφοι στην Ελλάδα) μετάφρασή του:
Πάντα μιλάς αδιάκοπα, λες ότι ο Χάραξος έρχεται, να, ήλθε με πλοίο όχι άδειο. Αυτά, νομίζω, τα γνωρίζει ο Δίας
και σύμπαντες οι θεοί. Κι εσύ δεν ωφελεί να τα λογίζεσαι
Αλλά στείλε με και ζήτησέ μου
πολλές να κάνω προσευχές στην αρχόντισσα Ηρα, να φτάσει ο
Χάραξος εδώ,
φέρνοντας και το πλοίο σώο,
να βρει κι εμάς γερούς. Τα άλλα, όλα ας τα αφήσουμε στους θεούς.
Αφού, ναι, ευδία γρήγορα ακολουθεί μετά από σφοδρή ανεμοζάλη.
Και εμείς, αν την κεφαλή του ορθώσει (;) ο Λάριχος και αν γίνει άνδρας κάποτε,
γοργά θα λυτρωθούμε
από βαρυθυμίες που κλονίζουν.
* Ο κ. Δημήτρης Γιατρομανωλάκης είναι καθηγητής στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών, στο Τμήμα Κοινωνικής και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας, και στο Τμήμα Ανθρωπιστικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Johns Hopkins των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Eίναι επίσης συνιδρυτής του Ερευνητικού Σεμιναρίου Πολιτισμικής Πολιτικής του Κέντρου Διεθνών Σχέσεων Weatherhead του Πανεπιστημίου Harvard και έχει διατελέσει πανεπιστημιακός ερευνητής στο διεπιστημονικό ίδρυμα Society of Fellows, Πανεπιστήμιο Harvard.