Οταν ήταν έφηβος ήθελε να γίνει αιγυπτιολόγος. Στο δεύτερο έτος των σπουδών του στην αιγυπτιολογία στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλας στη Σουηδία διαπίστωσε ότι αντί να ανακαλύπτει τύμβους και μούμιες, η δουλειά του αιγυπτιολόγου περιστρέφεται κυρίως γύρω από τη γλώσσα και τη μελέτη κειμένων. Ηταν σίγουρος ότι μία τέτοια έρευνα τον αφήνει αδιάφορο και είπε να δοκιμάσει την τύχη του στην ιατρική, μία επιστήμη που πίστευε ότι θα του προσφέρει μεγαλύτερη ηθική ικανοποίηση. Παράλληλα, ξεκίνησε διδακτορικό στη μοριακή γενετική και… οι τελείες άρχισαν να ενώνονται. Η ιδέα που έμελλε να δημιουργήσει ένα νέο πεδίο έρευνας και να του αλλάξει τη ζωή δεν άργησε να γεννηθεί: Γιατί δεν χρησιμοποιούμε τις τεχνολογίες εξαγωγής και ανάλυσης DNA για τη μελέτη αρχαιολογικών ευρημάτων;
Διευθυντής σήμερα του Τμήματος Εξελικτικής Ανθρωπολογίας του Ινστιτούτου Μαξ Πλανκ της Γερμανίας, ο Σουηδός Σβάντε Πεέμπο, ο πρώτος επιστήμονας που κατάφερε να αποκωδικοποιήσει ολόκληρο το γονιδίωμα των Νεάντερταλ, μιλάει στην «Κ» για τις ανακαλύψεις του που εδώ και τρεις δεκαετίες ρίχνουν φως στο εξελικτικό μονοπάτι που οδήγησε στους σημερινούς ανθρώπους.
Η συνάντησή μας έγινε στο παγκοσμίου κύρους συνέδριο Falling Walls («Τείχη που Πέφτουν») που πραγματοποιείται κάθε χρόνο στο Βερολίνο ανήμερα του εορτασμού της πτώσης του τείχους. Εκεί, ο Πεέμπο, ως πρωτοπόρος στην ανάκτηση τμημάτων DNA από λείψανα που ανήκουν σε ανθρώπους που έζησαν δεκάδες χιλιάδες χρόνια πριν, αποκάλυψε ποια είναι τα «τείχη που πέφτουν στη μελέτη του αρχαίου DNA».
Πώς προέκυψαν οι πρόγονοί μας
– Για χρόνια η μελέτη της καταγωγής του ανθρώπινου είδους βρισκόταν αποκλειστικά στα χέρια των παλαιοντολόγων. Τι ρόλο παίζει σήμερα η επιστήμη της γενετικής σε αυτή την αναζήτηση;
– Μόνο από την παλαιοντολογία, δηλαδή από τη μελέτη της φόρμας και του σχήματος των οστών και των κρανίων, είναι σχεδόν αδύνατο να καταλήξει κανείς σε μία κοινά αποδεκτή απάντηση σχετικά με την καταγωγή κάποιου ατόμου. Για παράδειγμα, η αντιπαράθεση δεκαετιών αναφορικά με το εάν οι Νεάντερταλ διασταυρώθηκαν με τους σύγχρονους ανθρώπους, τους Homo sapiens, δεν θα μπορούσε να διαλευκανθεί χωρίς την ανάλυση DNA. Το DNA είναι ένας τρόπος να κάνεις ερωτήσεις και να δίνεις απαντήσεις με ποσοτικά στατιστικό τρόπο.
– Πώς μπορείτε να διασφαλίσετε ότι το DNA που μελετάτε δεν έχει μολυνθεί από το DNA σημερινών ανθρώπων;
– Πρώτα απ’ όλα πρέπει να εργάζεσαι κάτω από εξαιρετικά καθαρές συνθήκες. Εκτός όμως από αυτό, μπορούν και τα ίδια τα δεδομένα που παράγεις να σου δείξουν εάν υπάρχει μόλυνση. Για παράδειγμα, το μιτοχονδριακό γονιδίωμα, ένα κομμάτι γονιδιώματος που υπάρχει σε πολλά αντίγραφα στο κάθε κύτταρο ενός ατόμου, είναι μοναδικό για το κάθε άτομο και προέρχεται αποκλειστικά από τη μητέρα του, ενώ ο πατέρας δεν συνεισφέρει. Αν αναλύσεις λοιπόν σε βάθος το δείγμα σου, μπορείς να διακρίνεις εάν σε αυτό υπάρχει πάνω από ένας τύπος μιτοχονδριακού γονιδιώματος.
Αν βρεις λοιπόν μόνο έναν τύπο τέτοιου γονιδιώματος, γνωρίζεις ότι το DNA προέρχεται από ένα και μόνο άτομο. Βέβαια το μιτοχονδριακό DNA ενός Νεάντερταλ είναι διαφορετικό από αυτό ενός σημερινού ανθρώπου. Εάν λοιπόν το γενετικό υλικό προέρχεται από Νεάντερταλ είναι πιο εύκολο να το διακρίνεις. Εάν τώρα προέρχεται από σύγχρονο άνθρωπο είναι πιο δύσκολο να καταλάβεις εάν αυτό ανήκει σε πρόγονό μας ή το DNA που έχεις στα χέρια σου είναι εξ ολοκλήρου προϊόν μόλυνσης. Στην περίπτωση αυτή, μπορεί κάποιος να αναζητήσει ορισμένες χημικές αλλαγές στο γενετικό υλικό οι οποίες μπορούν να συμβούν μόνο μέσα στο πέρασμα εκατοντάδων χρόνων, και έτσι να βεβαιωθεί ότι το γενετικό υλικό το οποίο εξετάζει δεν έχει μολυνθεί.
– Τι πληροφορίες παίρνουμε για την καταγωγή μας από την ανάλυση του γονιδιώματος των Νεάντερταλ;
– Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία που έχουμε, οι σύγχρονοι άνθρωποι βγήκαν από την Αφρική πριν από 40.000-50.000 χρόνια, και τότε συναντήθηκαν για πρώτη φορά με τους Νεάντερταλ, πιθανώς στη Μέση Ανατολή. Οι σύγχρονοι άνθρωποι όμως δεν αντικατέστησαν τους Νεάντερταλ και τις άλλες εξαφανισμένες αρχαίες μορφές ανθρώπων που βρέθηκαν στο πέρασμά τους, αλλά διασταυρώθηκαν μαζί τους και μέσα από αυτή τη συνάντηση προέκυψαν οι πρόγονοι όλων των ανθρώπων εκτός Αφρικής.
– Σε τι ποσοστό αυτές οι εξαφανισμένες μορφές ανθρώπων ζουν μέσα στους σημερινούς ανθρώπους;
– Στους Ευρωπαίους και στους Ασιάτες οι Νεάντερταλ ζουν μέσα μας σε ποσοστό 1-2%. Στον Ειρηνικό, στην Παπούα Νέα Γουινέα για παράδειγμα, εκτός από το παραπάνω ποσοστό που προέρχεται από τους Νεάντερταλ, ένα επιπλέον 4-5% προέρχεται από μία άλλη αρχαία μορφή ανθρώπων, των Ντενίσοβαν. Αλλά αν λάβουμε υπόψη ότι και οι Ντενίσοβανς φέρουν μέσα τους στοιχεία από τους Homo erectus, μπορούμε να πούμε ότι οι σημερινοί άνθρωποι είναι ένα μωσαϊκό διαφορετικών προγόνων. Αυτό που δεν είναι ξεκάθαρο είναι τι συνέβη στην Αφρική, γιατί δεν έχουμε στα χέρια μας γονιδίωμα από αρχαίες μορφές ανθρώπων. Ισως και εκεί να έζησαν άλλες μορφές εξαφανισμένων ανθρωποειδών που συνεισέφεραν στους σημερινούς ανθρώπους αφρικανικής καταγωγής.
«Μυστικά κρυμμένα στο γονιδίωμά μας»
– Πώς μας έχει επηρεάσει το ποσοστό των αρχαίων προγόνων που φέρουμε στο γονιδίωμά μας;
– Γνωρίζουμε ότι κάποια διαφοροποιημένα γονίδια που φέρουν πολλοί Ευρωπαίοι και Ασιάτες και σχετίζονται με τo ανοσοποιητικό σύστημα και την άμυνα του οργανισμού προέρχονται από τους Νεάντερταλ και τους Ντενίσοβαν. Στα υψίπεδα του Θιβέτ, επίσης, ένα από τα διαφοροποιημένα γονίδια που σχετίζεται με την προσαρμογή σε μεγάλα υψόμετρα προέρχεται επίσης από τους Ντενίσοβαν. Αυτά είναι μόνο κάποια παραδείγματα. Υπάρχουν σίγουρα πολλά ακόμα μυστικά κρυμμένα στο γονιδίωμά μας που μένει να αποκαλυφθούν τα επόμενα χρόνια.
– Εκτός από τις γενετικές διαφορές μεταξύ των Νεάντερταλ και των σημερινών ανθρώπων τι δομικές ή λειτουργικές διαφορές πιστεύετε ότι υπάρχουν;
– Αυτός ακριβώς είναι ο στόχος των ερευνών μας για τα επόμενα πέντε με δέκα χρόνια. Σήμερα έχουμε στα χέρια μας το γονιδίωμα των Νεάντερταλ αλλά και το γονιδίωμα χιλιάδων σημερινών ανθρώπων. Η σύγκριση λοιπόν των τμημάτων του γονιδιώματος που είναι κοινά μεταξύ αυτών των δύο ομάδων πιθανώς να μπορέσει να μας δώσει απαντήσεις σε ερωτήματα όπως στο πού οφείλονται ο πολιτισμός και η τεχνολογία που ανέπτυξαν οι σύγχρονοι άνθρωποι, καθώς επίσης και πώς εμείς καταφέραμε να φτάσουμε τα επτά δισεκατομμύρια, τη στιγμή που οι Νεάντερταλ δεν ξεπέρασαν ποτέ τις λίγες εκατοντάδες χιλιάδες σε μία δεδομένη χρονική περίοδο.
– Εχετε κάποιες ενδείξεις σχετικά με το γιατί οι σύγχρονοι άνθρωποι κυριάρχησαν στη γη και όχι κάποιο άλλο αρχαίο ανθρωποειδές;
– Το γονιδίωμα δεν μας έχει αποκαλύψει τέτοια στοιχεία. Ομως πιστεύουμε ότι έχει να κάνει με τον ανθρώπινο πολιτισμό και την τεχνολογία. Σε μακροσκοπική κλίμακα είναι εντυπωσιακό ότι οι Νεάντερταλ και άλλες εξαφανισμένες μορφές ανθρώπων, ενώ έζησαν για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, τα λίθινα εργαλεία τους άλλαξαν ελάχιστα με το πέρασμα των χρόνων. Μέσα σε αυτά τα εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια δεν έφτασαν ποτέ στην Αμερική, την Αυστραλία ή τη Μαδαγασκάρη.
Κατέκτησαν τον κόσμο
Αντίθετα, οι σύγχρονοι άνθρωποι εμφανίστηκαν στην Αφρική και άρχισαν να εξαπλώνονται δυναμικά στα πέρατα της Γης, καταφέρνοντας μέσα σε λίγες χιλιάδες χρόνια να φτάσουν μέχρι την Αυστραλία, την Αμερική και κάθε μικρό νησί του Ειρηνικού. Μέσα από το πέρασμα αυτών των χρόνων λοιπόν, φτάσαμε να έχουμε έναν πληθυσμό δισεκατομμυρίων και ο πολιτισμός μας σήμερα να είναι εντελώς διαφορετικός και πολύ πιο σύνθετος από αυτόν που είχαμε πριν από 50.000 χρόνια.
Μία υπόθεση πολλών επιστημόνων αναφορικά με το γιατί ο άνθρωπος κυρίευσε τον κόσμο, με την οποία συμφωνώ, αναφέρει ότι αυτή η εξέλιξη δεν οφείλεται στην υψηλότερη ευφυΐα των σημερινών ανθρώπων, αλλά ίσως σχετίζεται με την κοινωνικότητά μας. Η μετάδοση της γνώσης για παράδειγμα παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή μας, με απόδειξη το γεγονός ότι ξοδεύουμε το ένα τρίτο της στην εκμάθηση αυτών που έκαναν οι προηγούμενες γενιές. Στη συνέχεια, στα υπόλοιπα δύο τρίτα της ζωής μας, χτίζουμε πάνω σε αυτά που μάθαμε, με αποτέλεσμα αυτό να έχει μία κλιμακούμενη επίδραση στην εξέλιξή μας. Αντίθετα, εάν για παράδειγμα παρατηρήσουμε τους πιθήκους, μπορεί να καταφέρνουν αρκετά πράγματα χρησιμοποιώντας εργαλεία και άλλα αντικείμενα, δεν υπάρχει όμως καμία απόδειξη ότι διδάσκουν ενεργά την επόμενη γενιά. Το κλειδί της επιτυχίας μας βρίσκεται στην εκπαίδευση και στην εντυπωσιακή κοινωνικότητά μας.