Ονομάστηκε «Κασίνι» προς τιμήν του Ιταλού αστρονόμου Τζοβάνι Ντομένικο Κασίνι (1625-1712). Ξεκίνησε το ταξίδι του στις 15 Οκτωβρίου 1997 από το ακρωτήριο Κανάβεραλ της Καλιφόρνιας. Eφτασε στον Κρόνο, τον «άρχοντα των δαχτυλιδιών» του ηλιακού μας συστήματος, στις 30 Ιουνίου 2004, με σκοπό να μας μεταφέρει όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες για τον μυστηριώδη πλανήτη με τα 62 (γνωστά μέχρι σήμερα) φεγγάρια. Διένυσε 7,9 δισ. χλμ. Eστειλε την αυτόνομη ευρωπαϊκή διαστημοσυσκευή στον μεγαλύτερο δορυφόρο του Κρόνου, τον Τιτάνα (το Huygens, από τον Ολλανδό αστρονόμο του 17ου αιώνα Κρίστιαν Χόιχενς). Τράβηξε 453.048 φωτογραφίες και ο όγκος των δεδομένων που κατέγραψε έφτασε τα 635 GB. Η ανάλυσή τους έχει ώς τώρα οδηγήσει στη δημοσίευση 3.948 μελετών σε επιστημονικές επιθεωρήσεις. Oμως, τα καύσιμά του τελείωσαν. Και ο «θάνατός» του ήταν αναπόφευκτος…
Η «βουτιά» στον Κρόνο
Αυτή είναι με λίγα λόγια η ιστορία του κόστους 3,2 δισ. δολ. διαστημοπλοίου της Αμερικανικής Διαστημικής Υπηρεσίας (NASA) και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA), που την Παρασκευή ολοκλήρωσε την αποστολή του… αυτοκαταστρεφόμενο, έπειτα από μια διάρκειας τριών λεπτών βουτιά στην ατμόσφαιρα του Κρόνου, με ταχύτητα 113.000 χιλιομέτρων την ώρα – σαν μετεωρίτης που καίγεται στην ατμόσφαιρα της Γης.
Ολα αυτά τα 20 χρόνια, με τις πληροφορίες που καθημερινά έστελνε, το «Κασίνι» επεφύλασσε δυνατές συγκινήσεις στην επιστημονική κοινότητα. Εμπλούτισε σημαντικά τις γνώσεις μας για τον Κρόνο και τη «γειτονιά» του. Ανάμεσα στους 27 εθνικοτήτων επιστήμονες που εργάστηκαν άοκνα γι’ αυτή την αποστολή είναι και ο Ηλίας Ρούσσος, ερευνητής στο τμήμα Πλανητών και Κομητών του Max Planck Institute for Solar System Research της Γερμανίας.
Πώς βρέθηκε εκεί; «Η μελέτη του σύμπαντος ανέκαθεν τραβούσε το ενδιαφέρον μου. Από τότε που ήμουν μαθητής του Δημοτικού στην Αθήνα. Θυμάμαι πόσο μεγάλη εντύπωση μου είχε κάνει μια φωτογραφία από το Voyager 2: την είχε τραβήξει κατά τη διέλευσή του από τον Ποσειδώνα το 1989 και είχε δημοσιευθεί σε έντυπα της εποχής. Μέχρι τότε, καθώς ήμουν μόλις 10 ετών, είχα την εντύπωση ότι τόσο μακρινοί πλανήτες είναι προσβάσιμοι μόνο μέσω τηλεσκοπίων. Αυτή ήταν η πρώτη ένδειξη πως η διαστημική έρευνα ήταν το μέλλον μου», λέει ο ίδιος. Χρειάστηκαν μερικά χρόνια για να το διαπιστώσει. Σ’ αυτό συνέβαλαν δύο νέες αποστολές, το Mars Pathfinder και το «Κασίνι». Τον εντυπωσίασαν και αποφάσισε να σπουδάσει Φυσική.
Για όποιον αμφιβάλλει ότι το σύμπαν μερικές φορές… συνωμοτεί για να γίνονται πραγματικότητα όσα ονειρευόμαστε, η περίπτωση του 38χρονου επιστήμονα είναι αδιάσειστο επιχείρημα. Με πτυχίο Φυσικής από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και Master από το Διεθνές Διαστημικό Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, το 2004 ξεκίνησε την έρευνα για τη διδακτορική του διατριβή στο Max Planck, αναλύοντας μετρήσεις από το «Κασίνι», το οποίο μόλις είχε μπει σε τροχιά γύρω από τον Κρόνο. Βρέθηκε, δηλαδή, στην «καρδιά» του πειράματος που είχε θαυμάσει ως πιτσιρικάς! Κι εκεί παραμένει. Ακόμα και μετά το υπηρεσιακό τέλος του προγράμματος, την καταστροφή, δηλαδή, του διαστημοπλοίου.
Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση του να συμμετέχει ένας επιστήμονας σε ένα τέτοιο πρόγραμμα; «To “Κασίνι” είναι μια μοναδική αποστολή, γιατί σχεδιάστηκε για να εξερευνήσει συστηματικά και μέσω υψηλής ποιότητας πειραματικών μετρήσεων ένα πολύπλοκο πλανητικό σύστημα με δακτυλίους και δεκάδες φεγγάρια. Κατά κάποιο τρόπο η αποστολή προσφερόταν για συνεχείς ανακαλύψεις τις οποίες έπρεπε να καταγράφουμε και να αξιολογούμε αδιάκοπα ώστε να προσαρμόζουμε την έρευνά μας. Είναι μια διαδικασία που δεν έχει σταματήσει ούτε στιγμή. Και προβλέπεται να συνεχιστεί για καιρό», εξηγεί ο κ. Ρούσσος.
Η έρευνα
Ο Ελληνας επιστήμονας συμμετείχε στο πρόγραμμα ως μέλος της ομάδας του Magnetospheric Imaging Instrument (MIMI), ενός από τα 19 πειράματα του «Κασίνι». Και ποιος ήταν ο δικός του ρόλος; «Η έρευνά μου αφορούσε τη μελέτη του διαστημικού περιβάλλοντος του Κρόνου, τo οποίο διαμορφώνεται από τη μαγνητόσφαιρά του, δηλαδή την περιοχή όπου το μαγνητικό πεδίο που ο ίδιος ο πλανήτης “παράγει” κυριαρχεί του μαγνητικού πεδίου του Ηλίου. Το μαγνητικό πεδίο του Κρόνου παγιδεύει μεγάλες ποσότητες υψηλής ενέργειας φορτισμένων σωματιδίων (π.χ. ηλεκτρόνια, πρωτόνια) διαμορφώνοντας ζώνες ακτινοβολίας κοντά στον πλανήτη και τους δακτυλίους του, παρόμοιες με τις ζώνες ακτινοβολίας Van Allen που υπάρχουν γύρω από τη Γη. Με τη μελέτη τους προσπαθούσαμε να απαντήσουμε σε θεμελιώδη ερωτήματα, όπως για παράδειγμα το κατά πόσον οι φυσικές διεργασίες που τους δίνουν υψηλές ενέργειες έχουν εφαρμογή και σε διαφορετικά περιβάλλοντα (π.χ. στη Γη, στον Δία) ή αν αναδεικνύουν κάποια ιδιαιτερότητα της μαγνητόσφαιρας του Κρόνου. Η παρακολούθησή τους ήταν σημαντική για δύο ακόμα λόγους. Πρώτον, γιατί αυτά τα σωματίδια μπορεί να προκαλέσουν ζημιά στα ηλεκτρονικά συστήματα των διαστημοπλοίων ή και “θόρυβο” σε πειραματικές μετρήσεις. Και δεύτερον, γιατί αλληλεπιδρούν με το όλο σύστημα του Κρόνου: για παράδειγμα, βομβαρδίζουν τις επιφάνειες και τις ατμόσφαιρες των φεγγαριών του, μεταβάλλοντας τις γεωφυσικές και χημικές τους ιδιότητες, τις οποίες παρατηρούσαμε με άλλα πειράματα στο “Κασίνι” ή και με τηλεσκόπια από τη Γη».
Οι ωκεανοί νερού και οι δακτύλιοι
Μερικές από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις της αποστολής, με τη βοήθεια του Ηλία Ρούσσου.
• Ωκεανοί νερού στον Εγκέλαδο: «Το 2005 διαπιστώθηκε πως στον νότιο πόλο αυτού του δορυφόρου του Κρόνου υπάρχουν πίδακες από τους οποίους εκτινάσσονται μεγάλες ποσότητες υδρατμών και παγοκρυστάλλων. Το υλικό τους πηγάζει από ωκεανό νερού στο υπέδαφός του, με φυσικά και χημικά χαρακτηριστικά που τον καθιστούν έναν από τους πιο ελκυστικούς στόχους για μελλοντικές διαστημικές αποστολές και αναζήτηση μικροβιακής ζωής στο ηλιακό μας σύστημα».
• Λίμνες υδρογονανθράκων στον Τιτάνα: «Το 2005 η διαστημοσυσκευή Huygens προσέγγισε την επιφάνεια του Τιτάνα, έτερου δορυφόρου και φωτογράφισε περιοχή με αποξηραμένα κανάλια, ενώ αργότερα το ραντάρ του “Κασίνι” εντόπισε λίμνες αιθανίου και μεθανίου στους πόλους του. Εως σήμερα έχουν καταγραφεί σχεδόν 40, με τη μεγαλύτερη να έχει έκταση άνω των 1.000 χιλιομέτρων και βάθος που ξεπερνά τα 160 μ.».
• Οι δακτύλιοι του Κρόνου: «H μάζα τους σχετίζεται άμεσα με την ηλικία τους. Μετρήσεις από το “Κασίνι” έδειξαν πως είναι σχετικά μικρή, κάτι που υποδεικνύει πως δημιουργήθηκαν αρκετά αργότερα από το ηλιακό μας σύστημα και τον Κρόνο».
• Μετρήσεις για έναν ολόκληρο ηλιακό κύκλο: «Το “Κασίνι” πραγματοποίησε συνεχείς μετρήσεις για 13 χρόνια, 2 χρόνια περισσότερο από τη διάρκεια ενός ηλιακού κύκλου δραστηριότητας. Μπορούμε έτσι για πρώτη φορά να διερευνήσουμε πώς διαφορετικές δομές του συστήματος ενός γιγαντιαίου πλανήτη όπως ο Κρόνος “αντιδρούν” σε μεταβολές της ηλιακής δραστηριότητας και να πλαισιώσουμε αντίστοιχες μελέτες στη Γη που εστιάζουν στον διαστημικό καιρό και στο κλίμα».
Aπάντηση στο ερώτημα «πώς λειτουργεί το σύμπαν;»
Εύλογα θα αναρωτηθεί κανείς ποιες επιπτώσεις μπορεί να έχουν στην καθημερινότητά μας τα συμπεράσματα τέτοιων διαστημικών αποστολών. «Φυσικά δεν θα αλλάξει η καθημερινότητά μας από τα δεδομένα που θα προκύψουν από το «Κασίνι» ή οποιοδήποτε αντίστοιχο πρόγραμμα», απαντά ο κ. Ρούσσος. «Ομως απαντούν –αυτός είναι ο στόχος, τουλάχιστον– στο θεμελιώδες ερώτημα της ανθρωπότητας “πώς λειτουργεί το σύμπαν;”. Eπιπλέον, υπάρχουν τα παράπλευρα οφέλη της έρευνας, όπως τα τεχνολογικά επιτεύγματα που είναι σημαντικά και πολύ χρήσιμα».
Στο ερώτημα «πώς λειτουργεί το σύμπαν;» επιχειρεί να απαντήσει και η μεταφυσική – τον… τσιγκλάω. «Οσο οι επιστήμονες αφήνουμε θέματα ανεξήγητα, δίνουμε τροφή σε μεταφυσικές θεωρίες. Είναι η εύκολη λύση. Το σύμπαν δεν είναι εύκολο να εξηγηθεί, αλλά ο άνθρωπος είναι ανυπόμονος, θέλει τα πάντα σε όσο το δυνατόν μικρότερο χρόνο, με τον λιγότερο κόπο. Καθήκον της έρευνας είναι να περιορίσει, όσο γίνεται, αυτή την τάση…».
Η κουβέντα έρχεται στην πρόσφατη δημιουργία της Ελληνικής Διαστημικής Υπηρεσίας, που για πολλούς Ελληνες ακούστηκε ως ανέκδοτο. «Εύλογη αυτή η αντίδραση», λέει ο κ. Ρούσσος. «Η ανακοίνωση έγινε από το πουθενά. Οποιος έψαχνε πληροφορίες γι’ αυτήν την υπηρεσία –για το σκεπτικό πίσω από τη δημιουργία της, για τον προϋπολογισμό της, για την αναγκαιότητά της– δεν έβρισκε τίποτα, πέραν ελάχιστων διάσπαρτων και γενικόλογων δηλώσεων από κυβερνητικά στελέχη. Δόθηκε η εντύπωση πως ήταν μια εξαγγελία που έγινε χωρίς να υπάρχει κάποιο σοβαρό πλάνο. Αντιμετωπίστηκε επίσης ως ανέκδοτο, καθώς για μεγάλο ποσοστό της κοινής γνώμης η αναφορά σε καθετί διαστημικό υπονοεί κάτι “εξωτικό” και δυσπρόσιτο για τα οικονομικά μεγέθη μιας μικρής χώρας όπως η δική μας. Για να συνοψίσω: αναμφισβήτητα υπάρχουν λόγοι για τη δημιουργία μιας Ελληνικής Διαστημικής Υπηρεσίας, αλλά δυστυχώς στην Ελλάδα δεν είναι ασυνήθιστο άλλα να εξαγγέλλονται και άλλα να εφαρμόζονται. Το εγχείρημα θα κριθεί εκ του αποτελέσματος».
Η ελληνική «κοινότητα»
Από την άλλη, όμως, υπάρχει η ελληνική διαστημική βιομηχανία, με ισχυρή παρουσία σε έναν χώρο ιδιαίτερα απαιτητικό και ανταγωνιστικό. Του ζητώ τη δική του αποτίμηση. Υπάρχει «made in Greece» στο Διάστημα; «Υπάρχουν πολλοί Ελληνες που συμμετέχουν σε προγράμματα διαστημικής έρευνας με επιτυχία τόσο εντός Ελλάδας όσο και στο εξωτερικό. Αντιστοίχως, υπάρχουν πολλά ιδρύματα που παράγουν υψηλής ποιότητας έρευνα και σημαντικός αριθμός ιδιωτικών επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε θέματα διαστημικής τεχνολογίας. Η ελληνική διαστημική κοινότητα είναι αρκετά ισχυρή και ανταγωνιστική, μοιάζει όμως διάσπαρτη, με τις όποιες επιτυχίες να είναι απόρροια πρωτοβουλιών συγκεκριμένων ατόμων ή ομάδων και όχι αποτέλεσμα στρατηγικής από το ελληνικό κράτος. Ισως, λοιπόν, η έκφραση made by Greeks να ταιριάζει καλύτερα στην περίπτωση».