Ρομπότ με εξυπνάδα που ανταγωνίζεται τον ανθρώπινο νου. Αυτόνομα αυτοκίνητα που μας μεταφέρουν χωρίς οδηγούς. Νευρο-τεχνολογικές βελτιώσεις στον εγκέφαλο, γενετικές επεξεργασίες, τρισδιάστατες εκτυπώσεις του ανθρώπινου μυός. Εφευρέσεις που πριν από μία δεκαετία θα θύμιζαν τραβηγμένα σενάρια επιστημονικής φαντασίας είναι πλέον πραγματικότητα και αυξάνονται με ραγδαίο, αχαλίνωτο ρυθμό. Σηματοδοτούν αδιαμφισβήτητα την έναρξη της 4ης βιομηχανικής επανάστασης, που χαρακτηρίζεται από πρωτόγνωρη συγχώνευση του φυσικού, του βιολογικού και του ψηφιακού κόσμου.
Κανείς δεν μπορεί να προσδιορίσει επακριβώς τι αναγγέλλει την έλευση μιας βιομηχανικής επανάστασης, αλλά οι τρεις προηγούμενες μπορούν να μας δώσουν μια εικόνα για το εύρος της μεταμόρφωσης που επιφέρουν. Η πρώτη αντικατέστησε πλήρως τον ανθρώπινο μυ, αξιοποιώντας την ισχύ του νερού και του ατμού και μηχανοποιώντας τη διαδικασία της παραγωγής. Η δεύτερη βασίστηκε στην ηλεκτρική ενέργεια και μια σειρά ευφάνταστων εφευρέσεων από τα τέλη του 19ου αιώνα –μεταξύ των οποίων, η μηχανή εσωτερικής καύσης, το αεροπλάνο και οι κινούμενες εικόνες– μεταμόρφωσε κάθε φάσμα της ανθρώπινης ύπαρξης, από τις μεταφορές μέχρι τη διασκέδαση. Η τρίτη ήρθε στο τέλος της δεκαετίας του ’60, με την ψηφιακή τεχνολογία, τους υπολογιστές και τη διάδοση του Διαδικτύου. Τις επιδράσεις της αδυνατούμε να τις αξιολογήσουμε ακόμη και σήμερα.
Η ιδιαιτερότητα της 4ης βιομηχανικής επανάστασης είναι πως δεν προκύπτει από την εφεύρεση ενός νέου κόσμου, αλλά από τη δυνατότητα να ξεπεραστούν τα όρια των προηγούμενων. Οι επιπτώσεις από το πάντρεμα των αναδυόμενων τεχνολογιών είναι πλέον πιο σημαντικές και συναρπαστικές από τις ίδιες τις τεχνολογίες. Η τρισδιάστατη εκτύπωση συγχωνεύεται με την ικανότητά μας να επεξεργαστούμε πλέον βασικά δομικά στοιχεία της ζωής, γεννώντας ένα νέο τοπίο για τη μεταμόσχευση οργάνων. Τεχνολογίες όπως το blockchain, οι αυτόματοι προσωπικοί βοηθοί και τα «έξυπνα υλικά» θολώνουν τα όρια μεταξύ του ψηφιακού και του φυσικού κόσμου.
Οι τραπεζικοί βοηθοί μας και οι ιατρικοί σύμβουλοί μας βρίσκονται πλέον τυλιγμένοι στον καρπό μας ή στην τσέπη του παντελονιού μας.
Ακριβώς επειδή η 4η βιομηχανική επανάσταση είναι συνδυαστική, είναι ταυτόχρονα και η πιο απρόβλεπτη. Εξελίσσεται με εκθετικό και όχι γραμμικό ρυθμό, και αν οι προηγούμενες έσπασαν τους περιορισμούς που έθετε το σώμα του ανθρώπου, η τέταρτη έρχεται να αντικαταστήσει τις ισχυρότερες ικανότητες του ανθρώπινου νου – τη δημιουργικότητα, την ευρηματικότητα, ακόμη και τη φαντασία. Απτό παράδειγμα: πριν από δύο χρόνια, ένα μυθιστόρημα γραμμένο εξ ολοκλήρου από ένα ιαπωνικό λογισμικό τεχνητής νοημοσύνης παρ’ ολίγον να κερδίσει ένα κρατικό λογοτεχνικό βραβείο.
Το παράδοξο της 4ης βιομηχανικής επανάστασης είναι πως ένας θαυμαστός, καινούργιος κόσμος με απεριόριστες δυνατότητες γεννιέται από κάτι εγγενώς στεγνό και απρόσωπο: τις τεράστιες βάσεις δεδομένων. Ατελείωτες λίστες στοιχείων και αριθμών βοηθούν λογισμικά με πρωτοφανείς ταχύτητες επεξεργασίας να ανακαλύψουν νέα φάρμακα, να προβλέψουν τις καταναλωτικές προτιμήσεις μας, να μας προτείνουν τη μουσική που μας αρέσει. Φυσικά υπάρχει και ένα τίμημα που έχει ήδη προκαλέσει πρώιμες αντιδράσεις: η καινοτομία βασίζεται στην αχαλίνωτη συλλογή πληροφοριών, καθώς κάθε πράξη μας, προτίμηση ή ακόμη και βιολογική αλλαγή μπορεί πλέον να καταγράφεται.
Το πραγματικό στοίχημα όμως βρίσκεται αλλού. Το ανακοίνωσε άλλωστε προ μερικών μηνών ο πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας: 150 εκατ. θα χάσουν τη δουλειά τους μέχρι το 2022, ενώ 300 εκατ. νεοεισερχόμενοι δεν θα βρίσκουν εργασία. Οι έξυπνες εφευρέσεις που βελτιώνουν αναμφίβολα τη ζωή μας αντικαθιστούν πλέον επαγγέλματα που καμία άλλη βιομηχανική επανάσταση δεν είχε πλησιάσει. Οι τεχνολογικοί οπτιμιστές καθησυχάζουν την κοινωνία, την καθοδηγούν προς ένα μέλλον όπου η διά βίου εκπαίδευση θα λύσει τα προβλήματα της τεχνολογικής ανεργίας. Στην αντίπερα όχθη, δεκάδες οικονομολόγοι φοβούνται πως η 4η βιομηχανική επανάσταση θα ανοίξει την ψαλίδα της ανισότητας περισσότερο από ποτέ. Δεν προκαλεί έκπληξη που οι τρεις τελευταίες συνεδριάσεις του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ στο Νταβός είχαν το ίδιο κεντρικό θέμα αυτολεξεί: «Οι ευκαιρίες και οι προκλήσεις της 4ης βιομηχανικής επανάστασης»…