Eπιβλητική γυναίκα, ψηλή, γερή, καλοφτιαγμένη, δραματική. Δεν ανήκει στο μέσο όρο, η διαφορά είναι εγγεγραμμένη στο κύτταρό της. Εξίσου ευθυτενής στο λόγο, εκφράζεται με άνεση και κατανοητά, είναι εξαιρετικά μεταδοτική. Στα 40 plus χρόνια τής καριέρας της, για να πετύχει συναισθηματική και πνευματική μεταμόρφωση, έχει προκαλέσει και αντέξει ακραίες καταστάσεις πόνου, εξάντλησης και κινδύνου. Ιστορικά η σπουδαιότερη και μέχρι σήμερα πιο γνωστή εκπρόσωπος της performance art, η Marina Abramović εξακολουθεί να γοητεύει το κοινό, είτε μιλά για το έργο της είτε για το «παιδί» της, το ΜΑΙ.
Στην Αθήνα ήρθε και θα επανέλθει πολλές φορές για την προετοιμασία της διοργάνωσης, την επιλογή των performers, τα εγκαίνια, τις ομιλίες και τα εργαστήρια στο Μουσείο Μπενάκη. Συναντηθήκαμε από μακριά και από κοντά – άμεση όταν απευθύνεται σε ακροατήριο, είναι ακόμα πιο άμεση και ανθρώπινη στο τετ-α-τετ.
«Μου αρέσει να κουβεντιάζω με το κοινό. Μπορώ να δω “μέσα” στους ανθρώπους, να τους “πιάσω”. Θέλω να είμαι εκεί, να απαντώ σε κάθε ερώτηση, σε οτιδήποτε τους περνά από το μυαλό – καλές, κακές, ηλίθιες ερωτήσεις, να απαντώ σε όλες. Με τη συζήτηση μπορούν να προκύψουν πολλές αλήθειες», μου λέει. Προσωπικότητα, κοσμοθεωρία και καλλιτεχνικό έργο κουμπώνουν σε ένα για τη ριζοσπαστική Σέρβα. Διόλου τυχαίο που τα τελευταία χρόνια επενδύει τόσο πολύ στη Μέθοδο Abramović (βασικό εργαλείο του As One), μια σειρά ασκήσεων για το θεατή, που συνθέτουν μια δημόσια συμμετοχική εμπειρία για μεγάλες ομάδες ανθρώπων. Στόχος, η επαφή με τον εαυτό μας και η σύνδεση με τους άλλους. «Όλοι μαζί μπορούμε να παραγάγουμε νέα μορφή ενέργειας, να δημιουργήσουμε ένα Power Station», λέει με ενθουσιασμό.
«Αφιέρωσα τη ζωή μου στην performance art. Επιθυμώ να αφήσω εργαλεία για μια mainstream τέχνη, η performance είναι μια τέτοιας μορφής τέχνη. Αυτό που επιχειρούμε στην Αθήνα είναι πολύ δύσκολο αλλά πιστεύω ότι για όσους συμμετέχουν, μετά από αυτό, θα έχει αλλάξει η ζωή τους. Και οι 29 καλλιτέχνες στο As One είναι θαυμάσιοι – σκεφτείτε ότι επιλέχτηκαν από 375 υποψήφιους!» Καθώς μιλά για τη δουλειά, παθιάζεται, ακτινοβολεί. Αν και συχνά, προκλητικά, υπενθυμίζει την ηλικία της, «το ξέρετε ότι εφέτος το Νοέμβριο κλείνω τα 70», της λέω ότι ακούγεται σαν μια διαπίστωση που αφορά κάποια άλλη. Φιλάρεσκα, με χαμόγελο, κάνει τη γνωστή κίνηση καθώς φέρνει τα μαλλιά της μπροστά.
Γιώτα Αργυροπούλου, Ένα άτομο τη φορά, performance μεγάλης διάρκειας.
Οι καλλιτέχνες που συμμετέχουν στο As One, στο αίθριο του Μουσείου Μπενάκη.
Η Marina Abramović παρουσιάζοντας τη Μέθοδο Abramović, Πρόγραμμα As One, NEON+MAI, Μουσείο Μπενάκη.
Ακουστικά-στοιχεία και ασκήσεις από τη Μέθοδο Abramović.
Ντουλαπάκια/Φοριαμοί από τη Μέθοδο Abramović.
Γιάννης Παππάς, A Key–Εκεί, Intervention.
Το γεγονός ότι είναι γυναίκα την έχει δυσκολέψει επαγγελματικά; «Όχι, ποτέ, καθόλου», είναι κατηγορηματική. «Και δεν θέλω να ακουστεί φεμινιστικό. Έρχομαι από κομμουνιστικό παρελθόν. Η μητέρα μου ήταν Διευθύντρια (σημ. διευθύντρια του Μουσείου Επανάστασης και Τέχνης), είχε όση εξουσία θα είχε και ένας άντρας στην ίδια θέση. Ποτέ δεν αισθάνθηκα ότι είμαι κάτι λιγότερο ή εύθραυστη, ότι δεν μπορώ να κάνω πράγματα – πάντα αισθάνθηκα ίση, συμπεριφέρθηκα ως ίση, απαίτησα ίσα δικαιώματα. Θυμάμαι τη δεκαετία του ’70, όταν πήγα στη Ιταλία για να παρουσιάσω το Rhythm 0 (σημ. για 6 ώρες είχε σταθεί ακίνητη, παθητικά εκτεθειμένη στο κοινό, το οποίο είχε τη δυνατότητα να επιλέξει μέσα από 72 αντικείμενα, ανάμεσά τους ένα όπλο, και να τα χρησιμοποιήσει επάνω της όπως ήθελε – ακόμα έχει στο στήθος της το σημάδι μιας μαχαιριάς σαν παράσημο). Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε Ιταλίδα καλλιτέχνις. Πήγα και έκανα τη δουλειά μου όπως θα την έκανε ένας άντρας, είχε μεγάλη επιτυχία – εάν έχεις εμπιστοσύνη στον εαυτό σου, όλα γίνονται».
Πολύ ήπια, απόλυτα σίγουρη για ό,τι λέει, συνεχίζει. «Οι γυναίκες θέλουν αγάπη, οικογένεια, παιδιά, τέχνη! Μα δεν έχουμε τόση ενέργεια για να τα κάνουμε όλα! Στους άντρες έρχεται πρώτα η επαγγελματική επιτυχία, οι γυναίκες το αποδέχονται. Και ενστερνίζονται το ρόλο του θύματος, είναι πολύ εύκολο… Όταν πήγα στη Αμερική, που το φεμινιστικό κίνημα είναι τόσο ανεπτυγμένο, οι φεμινίστριες θύμωναν μαζί μου… Οι γυναίκες καλλιτέχνες δεν ήταν έτοιμες να θυσιάσουν όσα οι άντρες. Οι οποίοι, πιο εγωιστές, πολύ συχνά έχουν μια γυναίκα που τους υποστηρίζει. Παλαιότερα, όταν ένας άντρας π.χ. δημιουργούσε στο στούντιο μέχρι τα μεσάνυχτα, ήξερε ότι όταν γυρίσει σπίτι θα βρει ένα πιάτο σούπα. Ποια καλλιτέχνις θα γύριζε σπίτι και θα έβρισκε ένα πιάτο φαΐ; Καμία! Όταν όμως εγώ βάζω όλη μου την ενέργεια σε αυτό, χωρίς παιδιά, χωρίς οικογένεια, τότε πετυχαίνω εξίσου!»
Από πού πηγάζει αυτή η βεβαιότητα – κεφάλι ή στομάχι; «Και τα δύο. Η μητέρα μου ήταν εθνική ηρωίδα, το ίδιο και ο πατέρας μου (σημ. ο πατέρας της ήταν εκ των στρατηγών του Τίτο). Εάν κατάγεσαι από ένα τέτοιο περιβάλλον, αυτή η σιγουριά δεν είναι μόνο πιθανή, είναι και αυτονόητη».
Οι συνέπειες των επιλογών της; «Πρέπει να αντιμετωπίσεις τη μοναξιά με πολλούς τρόπους. Η αγάπη είναι πολύ σημαντική αλλά για εμένα η δουλειά έρχεται πάντα πρώτη. Δεν θα τη θυσίαζα για οτιδήποτε άλλο, στους άντρες αυτό δεν αρέσει. Ναι, πιστεύω στον έρωτα, αλίμονο, οι Σλάβοι είναι παθιασμένοι, και όταν φύγει, μετά, δημιουργώ καλά έργα!» προσθέτει γελώντας, αυτοσαρκαζόμενη θα έλεγα. «Πάντα ήξερα ότι θα γίνω καλλιτέχνις. Ποτέ δεν αμφέβαλλα, ποτέ δεν ήθελα να κάνω κάτι άλλο, δεν μπορώ να κάνω κάτι άλλο». Θα διαφωνήσω, πιστεύω ότι είναι πολύ καλή δασκάλα. Το πρόσωπό της φωτίζεται. «Λατρεύω να είμαι δασκάλα! Διδάσκω σε όλο τον κόσμο εδώ και πολλά χρόνια. Είναι πολύ σημαντικό να μεταδώσεις τις γνώσεις σου προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Αγαπώ πολύ τους μαθητές, δεν έχω παιδιά, είναι η οικογένειά μου».
Με ρωτά αν θα μιλήσουμε για μόδα – ο τίτλος ΓΥΝΑΙΚΑ, Femme, όχι Woman, όπως έχουμε διευκρινίσει, δεν της έχει διαφύγει. «Αγαπώ τη μόδα», λέει. «Φαντάζεστε τη διαφορά που έκαναν τα εξώφυλλα με μια 65άρα σε σχέση με τα συνηθισμένα εξώφυλλα των περιοδικών μόδας;» Αναφέρεται σε δικά της εξώφυλλα για τη Vogue, τη L’ Uomo Vogue, το Elle, το V Magazine… Γελά περιπαικτικά, το διασκεδάζει. Το Σεπτέμβριο που πέρασε, μαζί με τον αγαπημένο της φίλο Riccardo Tisci, καλλιτεχνικό διευθυντή του Givenchy, επιμελήθηκε την πρώτη επίδειξη μόδας του oίκου στη Νέα Υόρκη. «Ένα τεράστιο show, μια εξαιρετικά αγχωτική εμπειρία! Ο κόσμος της μόδας είναι υπέροχα, απίστευτα στρεσογόνος». Αλλά θα το ξανάκανε, με διαβεβαιώνει.
«Δεν με ενδιαφέρει να κάνω κάτι που δεν φοβάμαι», έχει κατ’ επανάληψη δηλώσει στο παρελθόν. «Στις ακραίες καταστάσεις επιβεβαιώνουμε τα όρια και τις αντοχές μας, αναγκαζόμαστε να χρησιμοποιήσουμε τη maximum ενέργεια που διαθέτουμε», αυτό αποτελεί ακλόνητη πεποίθησή της. «Μια ακραία κατάσταση έχω βιώσει στην έρημο. Εκεί βρίσκεσαι αντιμέτωπος με τον εαυτό σου – είναι μια αντιπαράθεση που αποφεύγουμε συνεχώς. Όταν επιστρέφεις είσαι διαφορετικός» (σημ. η εμπειρία της με τους Αβορίγινες στην έρημο της κεντρικής Αυστραλίας αποτελεί σταθμό στη ζωή της, η έννοια του here and now/εδώ και τώρα, βάση της κουλτούρας τους, αποτέλεσε έμπνευση για δικές της performances).
Έχει δηλώσει ότι το θέμα δεν είναι να κάνεις αλλά να είσαι (not to do, to be). «Εάν αλλάξουμε τον εαυτό μας, τότε αλλάζουμε τον κόσμο. Όλοι αντιμετωπίζουμε κοινά προβλήματα. Η ανθρώπινη μοίρα μάς απασχολεί όλους – πόνος, θνητότητα. Εάν ασχολείσαι με αυτά τα θέματα, καθένας μπορεί να καθρεφτιστεί επάνω σου, να δει τον εαυτό του σε σένα. Άλλωστε, τα βασικά θέματα είναι τρία: να μην πεθάνεις θυμωμένος, να μην πεθάνεις φοβισμένος, να πεθάνεις συνειδητά», της αρέσει να επαναλαμβάνει. Τη ρωτώ εάν επισκέπτεται την πατρίδα της. Μια αδιόρατη σκιά περνά από τα μάτια της. «Ο πόλεμος στην πρώην Γιουγκοσλαβία ήταν τρομερός, ο κόσμος άλλαξε, οι μισοί μου φίλοι έφυγαν, ήρθαν καινούριοι άνθρωποι… Δεν μπορώ να συνδεθώ με τη νέα πραγματικότητα», απαντά. Επισκέπτεται όμως συχνά την Ελλάδα, εδώ και πολλά χρόνια. «Η Ελλάδα είναι σαν πατρίδα αλλά χωρίς τον πόνο…», συνηθίζει να λέει. «Έχω πολλούς Έλληνες φίλους, από παλιά. Έχουμε την ίδια νοοτροπία, πάθος, τρέλα! Παρόμοια φαγητά – θυμάμαι ακόμα το μουσακά της γιαγιάς μου!», γελά ανεπιτήδευτα. Κάπου ανάμεσα στο φαγητό της νοσταλγίας, τα επιφωνήματα ενθουσιασμού για τη νοστιμιά των φρούτων που της προσφέρουν στο διάλειμμα και την επόμενη στιγμή που θα μπει να συμμετάσχει στη Μέθοδο ή να συνεχίσει το πρόγραμμα με τους συνεργάτες της, καθώς απομακρύνομαι, αναλογίζομαι ότι κάθε ανθρώπινος μύθος έχει ανθρώπινες διαστάσεις. ―Το As One είναι ένα από τα μεγαλύτερα προγράμματα αφιερωμένα στην performance art στην Ευρώπη. Μουσείο Μπενάκη-Κτήριο Πειραιώς, μέχρι 24/04.
PORTRAIT PHOTOS: PANOS KOKKINIAS. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΘΟΔΟ ABRAMOVIC, ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ AS ONE, NEON+MAI, ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ ΠΕΙΡΑΙΩΣ. PHOTOS BY NATALIA TSOUKALA, FELIPE NEVES/FLAGCX. IMAGE COURTESY OF MARINA ABRAMOVIC INSTITUTE AND KALDOR PUBLIC ART PROJECTS.