Μια βασική αρχή στη φιλοσοφική σκέψη είναι η «αρχή της επιείκειας»: στην προσπάθειά σου να κατανοήσεις κάποιον, να εκλαμβάνεις την άποψή του στην καλύτερή της εκδοχή. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια στάση διανοητικής εντιμότητας: αντιλαμβάνεσαι τον συνομιλητή σου, ιδιαίτερα όταν διαφωνείς μαζί του, ως φορέα ορθολογικότητας, διαλεγόμενος με την πλέον ισχυρή εκδοχή του επιχειρήματός του. Ετσι εκλεπτύνεται ο δημόσιος λόγος.
Πάρτε την περίπτωση των «ιδιωτικών» πανεπιστημίων. Υπάρχουν, χοντρικά, τουλάχιστον δύο εκδοχές διεθνώς – μη κρατικά-μη κερδοσκοπικά ιδρύματα (η ποιοτική εκδοχή) και κερδοσκοπικοί οργανισμοί (η ευτελής εκδοχή). Οποιος απορρίπτει τα «ιδιωτικά» πανεπιστήμια για λόγους αρχής, οφείλει, με βάση την αρχή της επιείκειας, να εκλάβει τον αντίλογο στην καλύτερή του εκδοχή. Αν επικεντρώνει την κριτική του στην ευτελή εκδοχή των «ιδιωτικών» πανεπιστημίων, προδίδει διανοητική ιδιοτέλεια – στήνει έναν αχυράνθρωπο για να τον καταρρίψει. Δεν είναι έντιμη στάση.
Είπε στη Βουλή ο βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ κ. Παρασκευόπουλος, επιχειρηματολογώντας κατά των «ιδιωτικών» πανεπιστημίων: «Ποιος μπορεί να παράσχει γνώσεις [για πλανητικά προβλήματα, όπως η υπερθέρμανση, κ.λπ.]; Μόνο αυτός που εγγυάται ανιδιοτέλεια. Ο ιδιώτης ή το Δημόσιο; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ιδιωτική, κερδοσκοπική επιχείρηση δεν μπορεί να υπερβεί τα συμφέροντα των χρηματοδοτών της».
Διανοητική ιδιοτέλεια
Θα προσέξατε ότι ο ομιλητής αντιλαμβάνεται τα «ιδιωτικά» πανεπιστήμια στην ευτελή εκδοχή τους. Η αφήγησή του διαπερνάται από το μυθολογικό αρχέτυπο του ιδρυτή ως ενός καπιταλιστή επενδυτή. Δεν αναγνωρίζονται άλλου είδους ιδρυτές, με διαφορετικά κίνητρα. Προσπερνά την καλή εκδοχή των «ιδιωτικών» πανεπιστημίων: τα μη κρατικά-μη κερδοσκοπικά πανεπιστήμια – ιδρύματα που είναι αυτοχρηματοδοτούμενα, αυτοδιοικούμενα, πιστοποιημένα, και υπηρετούν επιστημονικές-κοινωνικές αξίες. Γιατί το ελληνικό Σύνταγμα να απαγορεύει την ίδρυση τέτοιων ιδρυμάτων; Δεν ενδιαφέρεται γι’ αυτό το ερώτημα ο δήθεν ανιδιοτελής κ. Παρασκευόπουλος.
Διαφωνεί με τους αχυρανθρώπους που τον βολεύουν.
Δείτε, επίσης, μερικές από τις παραδοχές του: δημόσιο ίσον κρατικό, κρατικό ίσον ανιδιοτελές. Πρόκειται για εντυπωσιακά αφελείς παραδοχές. Το BBC είναι δημόσιο, όχι κρατικό ίδρυμα – εποπτεύεται από την κυβέρνηση, αλλά είναι πλήρως αυτοδιοικούμενο.
Τα κρατικά ιδρύματα δεν είναι απαραιτήτως ανιδιοτελή (δηλαδή, δεν υπηρετούν αναγκαστικά το δημόσιο συμφέρον). Οταν κρατικά πανεπιστήμια, νοσοκομεία ή ΜΜΕ περιέρχονται υπό τον έλεγχο συντεχνιακών ομάδων, φαύλων ηγεσιών, ή οργανωμένων συμφερόντων, γίνονται αυτο-αναφερόμενα, υπηρετώντας ιδιοτελείς σκοπούς. Η ιδιοκτησία δεν προσδιορίζει μονοσήμαντα τον σκοπό ενός οργανισμού. Υπάρχουν ενδιάμεσοι κρίκοι. Ο σημαντικότερος: μηχανισμοί διακυβέρνησης.
Λογικά, τίποτα δεν αποκλείει τα μη κρατικά-μη κερδοσκοπικά πανεπιστήμια να υπηρετούν ανιδιοτελώς επιστημονικές αξίες. Μερικά από τα σημαντικότερα κέντρα έρευνας για την κλιματική αλλαγή, τις ανισότητες και την παγκοσμιοποίηση βρίσκονται στα διαπρεπέστερα «ιδιωτικά» πανεπιστήμια των ΗΠΑ. Η κριτική σε αυταρχικές κυβερνήσεις αρθρώνεται συχνά από καθηγητές μη κρατικών πανεπιστημίων. Η γενοκτονία των Αρμενίων, λ.χ., ήταν θέμα ταμπού στα ασφυκτικώς ελεγχόμενα κρατικά πανεπιστήμια της Τουρκίας· κατέστη αντικείμενο δημοσίου διαλόγου από καθηγητές μη κρατικών-μη κερδοσκοπικών πανεπιστημίων της χώρας. Πρωτοστάτης στην κριτική των ανελεύθερων πρακτικών του καθεστώτος Ορμπαν στην Ουγγαρία είναι το μη κρατικό-μη κερδοσκοπικό Central European University (ιδρύθηκε από τον μεγιστάνα δωρητή κ. Σόρος), το οποίο ο σατράπης της Βουδαπέστης θέλει να κλείσει.
Στη συζήτηση στη Βουλή για την αναθεώρηση του Συντάγματος, ο κ. Τσίπρας είπε, μεταξύ άλλων: «Ποιο παράδειγμα ιδιωτικού πανεπιστημίου στην Ευρώπη είναι υψηλού επιπέδου;». Η άγνοιά του δεν είναι παρεξηγήσιμη – την έχουμε συνηθίσει, όπως και τις «αυταπάτες» του. Θα μπορούσαν, όμως, να τον ενημερώσουν οι άξιοι για όλες τις δουλειές κ. Καρανίκας και Πετσίτης ότι υπάρχουν παραδείγματα υψηλής ποιότητας μη κρατικών-μη κερδοσκοπικών πανεπιστημίων. Ιδού δύο.
Στην Ιταλία, το πιο διακεκριμένο πανεπιστήμιο οικονομικών και κοινωνικών επιστημών είναι το Πανεπιστήμιο Μποκόνι. Ιδρύθηκε το 1902 από τον πλούσιο έμπορο Φερδινάνδο Μποκόνι. Η ιδρυτική φιλοσοφία του πανεπιστημίου διαπερνάται από την έμφαση στον «φιλελευθερισμό, τον πλουραλισμό και την κοινωνική πρόοδο». Στην Ισπανία, ένα από τα καλύτερα πανεπιστήμια είναι το Πανεπιστήμιο της Ναβάρα. Ιδρύθηκε το 1952 από τον Jose Μaria Escriva de Balaguer, υιοθετώντας μια ανθρωπιστική φιλοσοφία, εμπνεόμενη από τον καθολικό χριστιανισμό.
Αξιακό ερώτημα
Πέρα από οποιαδήποτε πραγματιστική-ωφελιμιστική θεώρηση, το θεμελιώδες ερώτημα είναι αξιακό: γιατί το κράτος πρέπει να έχει το μονοπώλιο της ανώτατης εκπαίδευσης; Η γνώση δεν πρέπει να γίνεται «αναλώσιμο εμπόρευμα», είπε ο κ. Τσίπρας. Τότε γιατί δεν απαγορεύει τη μη κρατική εκπαίδευση σε όλες τις βαθμίδες; Γιατί επιλέγει να στείλει τα παιδιά του σε ιδιωτικό σχολείο, αλλά αρνείται το δικαίωμα αυτό σε άλλους, στην ανώτατη βαθμίδα; Γιατί διατηρεί τα δίδακτρα σε μεταπτυχιακά προγράμματα κρατικών πανεπιστημίων; Γιατί δεν απο-εμπορευματοποιεί πλήρως την κρατική ανώτατη εκπαίδευση (όπως κάνει η Σουηδία), επιτρέποντας, συγχρόνως, την παροχή εκπαίδευσης από μη κρατικούς φορείς (όπως επίσης κάνει η Σουηδία); Γιατί, τελικά, επιλέγει να είναι ένας χονδροειδής κρατιστής, παρά ένας φιλελεύθερος αριστερός που συγκεράζει την προσήλωσή του στα συλλογικά αγαθά με τον θεσμικό πλουραλισμό;
Η ανώτατη εκπαίδευση, αν είναι ποιοτική, κοστίζει ακριβά. Δεν είναι τυχαίο ότι το κράτος είναι ο κύριος πάροχος. Κύριος, όμως, δεν σημαίνει αποκλειστικός. Η εμπειρική διαπίστωση για την κυρίαρχη θέση του κράτους στην ανώτατη εκπαίδευση δεν υπέχει κανονιστική αξία. Ο λόγος για τον οποίο το κράτος δεν πρέπει να μονοπωλεί την ανώτατη εκπαίδευση είναι πρωτίστως επιστημολογικός. Η ανώτατη εκπαίδευση δεν μεταδίδει μόνο ένα «τεχνικό» περιεχόμενο, αλλά ενσωματώνει αξίες, σκοπούς, και προτεραιότητες. Σε μια ελεύθερη κοινωνία, εντός του κράτους δικαίου, οι πολίτες πρέπει να είναι σε θέση να καλλιεργούν τη γνώση για σκοπούς που αυτοί θεωρούν σημαντικούς και να διαμορφώνουν προτεραιότητες στη μετάδοση και την παραγωγή της γνώσης που οι ίδιοι επιλέγουν.
Θα επανέλθω.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα (δημόσια) Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.