Πού βρίσκεστε αυτή τη στιγμή που το διαβάζετε αυτό; Εσείς ξέρετε. Πιθανότατα όμως έχετε μαζί σας ένα κινητό τηλέφωνο. Μπορεί και να διαβάζετε αυτό εδώ το κείμενο σε αυτό το κινητό τηλέφωνο. Αυτό σημαίνει ότι αυτή τη στιγμή η τοποθεσία σας είναι γνωστή σε διάφορες ιδιωτικές εταιρείες, από την εταιρεία κινητής τηλεφωνίας και την εταιρεία που κατασκεύασε το κινητό σας, μέχρι εταιρείες που έχουν δημιουργήσει εφαρμογές που χρησιμοποιείτε όπως το Google και το Facebook και πιθανότατα και δεκάδες άλλες τις οποίες πιθανότατα δεν γνωρίζετε. Όλοι αυτοί έχουν αποθηκευμένη την πληροφορία για το πού βρίσκεται το κινητό σας τηλέφωνο τώρα και που έχει βρεθεί στο παρελθόν και, σχεδόν σίγουρα, έχουν και άλλες σχετικές πληροφορίες, όπως τα στοιχεία της πιστωτικής σας κάρτας, το περιεχόμενο των emails σας, σε ποια Facebook posts έχετε κάνει like, τι προϊόντα έχετε παραγγείλει και ποιες ιστοσελίδες κοιτάζετε, πότε και πόσο.
Αυτό είναι κάτι που το έχετε αποδεχτεί και δεν το σκέφτεστε και πολύ. Σε αντάλλαγμα παίρνετε πρόσβαση σε προϊόντα και υπηρεσίες που είναι λίγο-πολύ απαραίτητα για έναν εργαζόμενο του 21ου αιώνα και, άλλωστε, δεν έχετε και πολλές εναλλακτικές επιλογές. Μπορείτε να επιλέξετε να χρησιμοποιείτε κάποια apps αντί για άλλα, μα είναι δύσκολο να αποφύγετε τελείως το Google, ή το Facebook, ή την Apple ή την κινέζικη εταιρεία που σας πούλησε το κινητό. Όλοι αυτοί ξέρουν πολλά πράγματα για εσάς και τη δραστηριότητά σας και λίγο-πολύ αυτή είναι μια πραγματικότητα που έχουμε όλοι αποδεχτεί.
Ας πούμε όμως μια ιστορία, τώρα.
Το 2020 η Κίνα θα βάλει σε πλήρη λειτουργία ένα σύστημα "κοινωνικής βαθμολογίας" όλων των Κινέζων πολιτών. Το σύστημα, που βρίσκεται ήδη σε τελευταίες δοκιμές, θα καταγράφει την online και offline δραστηριότητα των πολιτών, από το τι αγοράζουν μέχρι ποια τραπεζικά προϊόντα χρησιμοποιούν, με ποιους συνομιλούν στο ίντερνετ και ποια καταστήματα επισκέπτονται, και θα τους βαθμολογεί με κάποια κεντρικά καθορισμένα κριτήρια ανάλογα με την κοινωνικά υπεύθυνη στάση τους. Όποιος αγοράζει υπερβολικά πολύ αλκοόλ θα χάνει βαθμούς, για παράδειγμα. Όποιος καθυστερεί να πληρώσει τις δόσεις του επίσης. Όποιος πληρώνει τους λογαριασμούς του εγκαίρως θα κερδίζει πόντους. Στην εθελοντική δοκιμαστική λειτουργία του προγράμματος αυτοί που έχουν καλό σκορ έχουν πρόσβαση σε ταξίδια, φτηνότερα δάνεια και άλλα προνόμια. Στην πλήρη ανάπτυξη του προγράμματος το κράτος θα έχει πλήρη και διασταυρωμένα δεδομένα για όλους τους πολίτες, γνωρίζοντας ακριβώς πού βρίσκονται, πού πάνε και τι κάνουν, συλλέγοντας δεδομένα από τις συσκευές τους, από τις τράπεζες και από 300 εκατομμύρια κάμερες που θα βρίσκονται εγκαταστημένες ανά την κινεζική επικράτεια (υπάρχουν ήδη 200 εκ.), και θα έχει και αλγόριθμους που θα παρακολουθούν και αξιολογούν κάθε τι σε πραγματικό χρόνο. Ήδη έχουν αρχίσει να αναπτύσσονται εφαρμογές που εκμεταλλεύονται την πρόσβαση σε αυτά τα δεδομένα. Πρόσφατα σε μια επαρχία της χώρας κυκλοφόρησε ένα προγραμματάκι που τρέχει στη δημοφιλή εφαρμογή WeChat και απεικονίζει σε ένα χάρτη αν βρίσκονται άνθρωποι που χρωστάνε μεγάλα ποσά σε ακτίνα 500 μέτρων. Οι αρχές τις επαρχίας προτρέπουν τους πολίτες να χρησιμοποιούν, λέει, την εφαρμογή, να πηγαίνουν και να βρίσκουν τους οφειλέτες γύρω τους και, “αν τους φαίνονται ευκατάστατοι”, να το καταγγέλουν στις αρχές.
Αυτά μπορεί να ακούγονται δυστοπικά, εφιαλτικά και εντελώς αδύνατο να εφαρμοστούν σε δυτικά κράτη σαν το δικό μας, κυρίως για δύο λόγους: Επειδή οι δημοκρατικοί θεσμοί -και άρα οι πολίτες- δεν πρόκειται να επιτρέψουν σε κεντρικά κράτη να παρακολουθούν τους πολίτες τους με αυτό τον τρόπο και επειδή ένα ολοκληρωμένο τέτοιο σύστημα χρειάζεται και πανάκριβες υποδομές, όπως οι κάμερες και οι αλγόριθμοι.
Ξεκινώντας από το δεύτερο, είναι μεν σωστό, αλλά παραβλέπει μια άλλη μεγάλη αλλαγή που συμβαίνει την ίδια στιγμή σε ολόκληρο τον κόσμο. Μπορεί κάποια δυτικά κράτη να μην έχουν μεγάλη όρεξη να εγκαταστήσουν κάμερες σε κάθε πεζοδρόμιο και λογισμικό αναγνώρισης προσώπων για να βλέπουν ποιος περνάει απ' το δρόμο, αλλά όπως πάνε τα πράγματα πιθανότατα αυτό δεν θα χρειαστεί καν. Ο φυσικός κόσμος ήδη πλημμυρίζει με αισθητήρες κάθε είδους που βρίσκονται σε κάθε δυνατή συσκευή, από ψυχαγωγικά drones μέχρι ρομποτικές σκούπες και, κυρίως, στα αυτόνομα αυτοκίνητα επόμενης γενιάς τα οποία θα έχουν κάμερες και αισθητήρες ακριβείας για να μπορούν να κινούνται με ασφάλεια. Σύντομα κάμερες και αισθητήρες θα υπάρχουν σε κάθε δρόμο και κάθε πεζοδρόμιο ούτως ή άλλως. Υποδομές θα υπάρχουν. Τις φτιάχνει ήδη το επονομαζόμενο "Internet of Things", με μόνη διαφορά την απουσία κεντρικής συλλογής και διαχείρισης των δεδομένων.
Αυτή η κεντρική συλλογή και διαχείριση, τόσο από κράτη όσο και από γιγάντιες ιδιωτικές επιχειρήσεις είναι που μπορεί να ελεγχθεί αξιόπιστα μόνο από ισχυρούς δημοκρατικούς θεσμούς αλλά, κοιτάχτε να δείτε δυο πράγματα: αφ’ ενός αυτός ο έλεγχος μας κάνει να υστερούμε απέναντι σε κράτη που δεν ελέγχουν τίποτε (ή τα ελέγχουν όλα, αλλά με την άλλη έννοια), αφ’ ετέρου οι δημοκρατικοί θεσμοί την εποχή μας δεν είναι πια και πολύ ισχυροί. Καθώς ο κόσμος πλημμυρίζει από τεχνολογία, αισθητήρες και δεδομένα που καταγράφουν κάθε πτυχή της δραστηριότητάς μας, εμείς “οι δυτικοί” πάμε και βάζουμε στο τιμόνι για οδηγούς και θεματοφύλακες ανήθικους λαϊκιστές ή και κανονικούς, αυθεντικούς, απροκάλυπτους απατεώνες.
Η κατάργηση της ιδιωτικής ζωής όπως την ξέραμε είναι, βεβαίως, κάτι αναπόφευκτο και πιθανότατα θα γίνει αργά και βελούδινα, όπως γίνεται ως τώρα, χωρίς καλά καλά να την πάρουμε χαμπάρι. Αλλά είναι και ένα θέμα εξαιρετικά περίπλοκο, με σοβαρές συνιστώσες. Για παράδειγμα, μπορεί οι κακοί Κινέζοι να ζουν σε εφιαλτική δυστοπία, αλλά όλα αυτά τα πολύτιμα δεδομένα που συγκεντρώνουν ανεμπόδιστα από θεσμούς και δημοκρατίες τους έχουν κάνει ήδη υπερδύναμη σε ό,τι αφορά την έρευνα για την τεχνητή νοημοσύνη, πράγμα που με τη σειρά του τους δίνει κάθε δυνατότητα να φτιάξουν την πιο αποτελεσματική αυτοματοποιημένη δημόσια διοίκηση του κόσμου, αλλά και σημαντικά πλεονεκτήματα και σε θέματα άμυνας και γεωπολιτικής ισχύος. Εμείς (κι όταν λέω “εμείς” εννοώ “η Δύση”) με τα δικαιώματα και την αυστηρή νομοθεσία και τα GDPR είμαστε πιο ελεύθεροι. Οι γιγάντιες επιχειρήσεις που αγοράζουν και πουλάνε ό,τι δεδομένο υπάρχει για κάθε τι που κάνουμε εδώ υπόκεινται σε κάποιας μορφής έλεγχο. Αυτό όμως σημαίνει ότι δεν μπορούμε να ανταγωνιστούμε την Κίνα σε ένα κρίσιμο τεχνολογικό αγώνα που θα αλλάξει τον κόσμο στον οποίο θα ζήσουν τα παιδιά μας, και θα τον αλλάξει προς την κατεύθυνση που θα ορίσει ο νικητής. Ο οποίος μάλλον δεν θα είμαστε εμείς.
Οπότε τι κάνουμε; Περιορίζουμε τη δημοκρατία για να στήσουμε κι εμείς συστήματα παρακολούθησης και να ανταγωνιστούμε την Κίνα; Θωρακίζουμε την ελευθερία εξανδραποδίζοντας αντιδημοκράτες και λαϊκιστές και τρελαίνοντας τα Facebook και τα Google στη νομιμότητα; Ή ανακαλύπτουμε έναν μαγικό “τρίτο δρόμο προς τη singularity”, εξασφαλίζοντας και ελευθερία, και τεχνική επάρκεια για να ανταποκριθούμε στις αναπόφευκτες τεχνολογικές αλλαγές;
Είναι μια δύσκολη απόφαση, που γίνεται ακόμα πιο δύσκολη όταν ουδείς πλην κάτι ολιγαρχών στο Νταβός ασχολείται, την ώρα που οι υπόλοιποι, αμέριμνοι και ανυποψίαστοι, διαδηλώνουμε, παραγγέλνουμε ντελίβερι και βλέπουμε τηλεόραση, ταΐζοντας πειθήνια το “σύννεφο” με data.