Είναι τέχνη η δημόσια ομιλία – θα ακούσουμε πολλές κατά την προ των ευρωεκλογών περίοδο, την οποία άνοιξε ο πρωθυπουργός στη Θεσσαλονίκη. Ο ομιλητής αναγκάζεται να είναι όχι μόνο καλός ρήτορας, αλλά και καλός αφηγητής –οι ιστορίες αρέσουν στους ανθρώπους–, πνευματώδης, πειστικός, σύντομος, σαφής, πειθαρχημένος, ηγέτης και μαζί άνθρωπος, ένας από το κοινό. Ο ομιλητής (ή ο ειδικευμένος συγγραφέας που προετοιμάζει τον λόγο του) μοιάζει ορθό να βαδίζει κυρίως με βάση τη λογική και δευτερευόντως με το συναίσθημα, πρωτίστως να αποδεικνύει και συγκρατημένα να συγκινεί. Με ακρίβεια εκφραστική.
Δεν είναι πάντα απολύτως επιτυχείς εκφραστικά οι λόγοι του πρωθυπουργού (ή οφείλεται στο ότι αυτοσχεδιάζει μιλώντας εκτός χειρογράφου;). Είχε πει το καλοκαίρι στο Λαύριο πως «ό,τι εκπροσωπεί κίνδυνο για τις ανθρώπινες ζωές θα ξηλωθεί», αντί του «ό,τι αντιπροσωπεύει (ή αποτελεί) κίνδυνο…»· σε φόρουμ παλιότερα είχε αναφερθεί στη «συνύπαρξη πολιτισμών που τους χωρίζουν εκατοντάδες χιλιάδες χιλιόμετρα», όταν ο μέγιστος κύκλος της Γης, ο Ισημερινός, μετρά 40.075 χιλιόμετρα, κ.ο.κ.
Είναι τέχνη η ρητορική. Κατά τον Φάνη Κακριδή, γεννήθηκε στη Σικελία, στις δημοκρατικές Συρακούσες, όπου ο Κόρακας και ο μαθητής του Τισίας επινόησαν τη διαίρεση κάθε λόγου σε προοίμιο, διήγηση, αποδείξεις και επίλογο, και επεξεργάστηκαν αποδεικτικούς τρόπους, τις έντεχνες πίστεις και τα επιχειρήματα. Η σικελική παράδοση μεταφυτεύθηκε στον ελλαδικό χώρο και φορείς της τέχνης αυτής δεν ήταν μόνο οι σοφιστές. Ρητοροδιδάσκαλοι ήταν και ρήτορες σαν τον Αντιφώντα και τον Ισοκράτη και φιλόσοφοι σαν τον Αριστοτέλη. Η ρητορική ασκούνταν από το πολιτικό βήμα, σε γιορτές και σε δίκες. Πολλοί δάσκαλοι της ρητορικής ήταν και λογογράφοι – ένα είδος δικηγόρων που προετοίμαζαν τις αγορεύσεις των διαδίκων στο δικαστήριο (δεν είχαν σχέση με τους λογογράφους της αρχαϊκής εποχής, που έγραφαν γεωγραφικά, εθνολογικά και γενεαλογικά έργα) και ενίοτε οι ίδιοι έγραφαν τον λόγο και του κατήγορου και του κατηγορουμένου. Ο Αριστοφάνης κατηγορούσε τους Αθηναίους ότι άλλο δεν κάνουν από το να δικάζουν και να δικάζονται: «Τα τζιτζίκια», έγραψε, «ένα δυο μήνες μόνο τραγουδούν στα κλαδιά· όμως οι Αθηναίοι αδιάκοπα, όλη τους τη ζωή τραγουδούν στα δικαστήρια» («Ορνιθες»).
Συνέγραφαν οι ρήτορες λόγους για τις συνάξεις και εισήγαν τις πολιτικές θέσεις των ιδίων ή των πελατών τους με λόγια ζωντανά, καθημερινά, φυσικά, λιτά, πειστικά όπως ο Λυσίας, με φράσεις ισοζυγιασμένες, δομή ξεκάθαρη, επιδέξια επιχειρηματολογία όπως ο Αντιφών, με αυθορμητισμό, αφηγηματική ζωντάνια, αβίαστη ροή όπως ο Ανδοκίδης, με παραστατικότητα, μεγαλοπρέπεια και πνεύμα όπως ο Αισχίνης, ή με εξεζητημένο ιδιόλεκτο, με επιτηδευμένες μακρόσυρτες περιόδους, φορτωμένες με δευτερεύουσες, αρχιτεκτονημένες με προσοχή, οργανωμένες με αντιστοιχίες και αντιθέσεις όπως ο Ισοκράτης. Οχι ότι ο αρχαίος ρήτορας δεν ασχολείτο με ψευδοπροβλήματα, δεν τροφοδοτούσε τα επιφαινόμενα, δεν υπέπιπτε σε ασύγγνωστα σφάλματα. Οχι ότι δεν ήταν ο δημόσιος λόγος στην αρχαιότητα στομφώδης και επιθετικός, όπως σήμερα. Και ο Λυκούργος είχε ύφος «διογκωμένο, μεγαλόστομο, όχι κομψό, ούτε ευχάριστο, αλλά δυναμικό». Και ο Ισαίος επιτίθετο με σφοδρότητα, με ανοίκειες ύβρεις και υπαινιγμούς στους αντιπάλους. Και ο
Δημοσθένης ενήλλασσε απλές καθημερινές εκφράσεις με τολμηρές μεταφορές, στρωτές αφηγήσεις με άγριες προσωπικές επιθέσεις, κοροϊδίες, εκρήξεις αγανάκτησης και εξάρσεις πατριωτικές – «θηρίο» τον αποκαλούσε ο Αισχίνης, που είχε αναμετρηθεί μαζί του στα δικαστήρια. Επαγγελματίες τεχνίτες του λόγου δεινοί, άριστοι στη διατύπωση της σκέψης, διέπλαθαν προσωπικότητες, νουθετούσαν τους νέους, επηρέαζαν τις πολιτικές εξελίξεις.
Σήμερα είναι συχνά ασθενέστερος ο αποδεικτικός λόγος, πιο αναιμική η στρατηγική της πειθούς, εντονότερη εκείνη του συνθήματος και του συναισθήματος («μάχη από καρδιάς απέναντι στη συντήρηση»). Είναι λόγος συνήθως προβλέψιμος, ελάχιστα κατατοπιστικός. Κατά τα ειωθότα, απαξιωτικός («οι μάσκες έπεσαν, κανένα προσωπείο δεν θα τον σώσει…») ή καταξιωτικός («έβαλαν τη χώρα στα μνημόνια και εμείς την απελευθερώσαμε»), ανάλογα με το πολιτικό μέτωπο από το οποίο προέρχεται. Ο σημερινός εμπνευσμένος, καλά αρθρωμένος πολιτικός λόγος, ενδεχομένως προϊόν ευρηματικών έμπειρων λογογράφων, μάχεται αλλά συχνά δεν νικά τον, λαϊκιστικό και μη, δημαγωγικό λόγο, ο οποίος χρησιμοποιεί τα όπλα που του προσφέρει η δημοκρατία για να την αποδυναμώσει.