Η συνεχής αύξηση του προσδόκιμου ζωής και η μείωση των γεννήσεων οδηγούν τα τελευταία χρόνια στην αντιστροφή της δημογραφικής πυραμίδας των γενεών. Τα ποσοστά των μεγάλων ηλικιών στην κορυφή της πυραμίδας αυξάνονται, ενώ τα ποσοστά των μικρότερων ηλικιών στη βάση ή στο κέντρο της πυραμίδας μειώνονται.
Πολλοί υποστηρίζουν πως οι εξελίξεις αυτές, που καθιστούν τον πληθυσμό όλο και πιο γερασμένο, θα έχουν τις επόμενες λίγες δεκαετίες δραματικές κοινωνικές, οικονομικές και κυρίως υγειονομικές επιπτώσεις. Είναι, όμως, αρκετοί και όσοι εκτιμούν ότι είμαστε σε θέση πλέον να ζούμε περισσότερα χρόνια ως νέοι και όχι ως ηλικιωμένοι.
Εξάλλου, ενώ οι διεθνείς οργανισμοί είχαν θεσπίσει κατά το παρελθόν ως ηλικιακό κατώφλι γήρανσης τα 55 έτη, οι Ευρωπαίοι δηλώνουν πως ο άνθρωπος θα πρέπει να θεωρείται ηλικιωμένος, κατά μέσον όρο, μετά τα 63,9 έτη. Οι γνώμες διαφοροποιούνται αισθητά από χώρα σε χώρα. Σύμφωνα με τα ευρήματα της μελέτης της διαΝΕΟσις «Η ανάπτυξη του τουρισμού τρίτης ηλικίας στην Ελλάδα και η συμβολή του τουρισμού υγείας», την οποία πραγματοποίησε πρόσφατα το Ινστιτούτο Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής (ΙΚΠΙ), οι πλουσιότερες χώρες με γηρασμένο πληθυσμό, αλλά και οι μεσογειακές χώρες, χαρακτηρίζουν ηλικιωμένους όσους έχουν υπερβεί το 65ο ή ακόμα και το 70ό έτος. Αντίθετα, στις χώρες της Ανατολικής Eυρώπης το ηλικιακό κατώφλι για την είσοδο στην τρίτη ηλικία προσδιορίζεται αισθητά χαμηλότερα.
Σημαντικές διαφορές από χώρα σε χώρα παρατηρούνται και στον τρόπο με τον οποίο αυτοπροσδιορίζονται οι Ευρωπαίοι ως προς την ηλικιακή τους κατάσταση. Οι Κύπριοι σε ποσοστό 58% αυτοπροσδιορίζονται ως νέοι, σε ποσοστό 33% ως μεσήλικοι και μόνο το 9% πιστεύει ότι βρίσκεται στην τρίτη ηλικία της ζωής του. Στον αντίποδα βρίσκονται οι πιο πραγματιστές Γερμανοί. Μόλις το 35,3% από αυτούς πιστεύει ότι είναι νέοι, το 52,5% ότι είναι μεσήλικοι και το 20,2% ότι είναι ηλικιωμένοι. Γενικά, οι κάτοικοι των χωρών της Βόρειας και της Ανατολικής Eυρώπης νιώθουν πιο κοντά στην πραγματική τους ηλικία.
Το αυξημένο προσδόκιμο ζωής δεν σημαίνει απαραίτητα ότι τα επιπλέον έτη ζωής συνοδεύονται και από καλής ποιότητας υγεία. Για τον λόγο αυτό, έχει δημιουργηθεί ένας δείκτης του προσδόκιμου ζωής χωρίς αναπηρία ή χρόνια ανικανότητα, γνωστός ως «έτη υγιούς ζωής» (healthy life years). Μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών ο μέσος όρος των ετών υγιούς ζωής στην ηλικία των 65 ετών ήταν το 2015 σχεδόν ο ίδιος για τις γυναίκες και τους άνδρες: 9,3 έτη για τις γυναίκες και 9,4 έτη για τους άνδρες.
Σε αντίθεση με το προσδόκιμο ζωής στην ηλικία των 65 ετών, όπου υπερέχουν οι γυναίκες, η απουσία οποιασδήποτε σημαντικής διαφοράς μεταξύ των φύλων σε έτη υγιούς ζωής σημαίνει ότι πολλά από τα επιπλέον χρόνια ζωής που έχουν οι γυναίκες σε σχέση με τους άνδρες τα ζουν με κάποιου είδους περιορισμό της δραστηριότητάς τους.
Επίσης, το προσδόκιμο ζωής και η υγιής διάρκεια ζωής ποικίλλουν ανάλογα με την εκπαιδευτική κατάσταση, καθώς οι γυναίκες και οι άνδρες με υψηλό μορφωτικό επίπεδο ζουν περισσότερο και με καλύτερη υγεία.
Ενώ, όμως, το μεγαλύτερο προσδόκιμο καταγράφεται στις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου, τα περισσότερα έτη με καλή υγεία αναμένεται να τα ζήσουν οι Σκανδιναβοί. Στη Σουηδία, οι άνδρες θα παραμείνουν υγιείς για 13,6 χρόνια μετά τα 65 και οι γυναίκες για 14,6 χρόνια. Ακολουθεί η Δανία, με 11,2 έτη για τους άνδρες και 12 για τις γυναίκες. Ψηλά στη σχετική κατάταξη βρίσκονται, επίσης, οι Φινλανδοί, οι Ολλανδοί και οι Βέλγοι.
Στην Ελλάδα, τα χρόνια με ικανοποιητικό επίπεδο δραστηριοτήτων μετά την ηλικία των 65 περιορίζονται στα 7,2 για τους άνδρες και στα 6,6 για τις γυναίκες. Είναι φανερό πως, σε χώρες με πιο ανεπτυγμένα συστήματα ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση του πληθυσμού σε θέματα υγιούς διαβίωσης, οι ηλικιωμένοι παραμένουν για περισσότερα χρόνια υγιείς και κοινωνικά δραστήριοι.
Εκτός, όμως, από τα επιτεύγματα της προληπτικής και θεραπευτικής ιατρικής, και την αναμφισβήτητη επίδραση της κληρονομικότητας, σημαντικό ρόλο παίζει, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η διατήρηση σωματικών, κοινωνικών, πνευματικών δραστηριοτήτων σε όλη τη διάρκεια της ζωής.
Γι’ αυτό άλλωστε το Μελλοντολογικό Ινστιτούτο, ανάμεσα στις κορυφαίες τάσεις του 21ου αιώνα, αναφέρει τη δημιουργία μιας νέας πολιτισμικής εποχής, όπου η δημιουργικότητα θα συνδυάζεται με τη σοφία και η ωρίμανση θα μετατρέπεται σε νέο κοινωνικό ιδανικό.
* Καθηγητής Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής, διευθυντής του Κέντρου Μελετών Υπηρεσιών Υγείας και του Ινστιτούτου Κοινωνικής και Προληπτικής Ιατρικής.