Αρχισαν οι Πανελλαδικές Εξετάσεις, με 102.000 υποψηφίους να ελπίζουν ότι θα επιτύχουν να εισαχθούν στη σχολή προτίμησής τους και να δρομολογήσουν τον αγώνα προς τη ζωή που θέλουν. Την ίδια ώρα, ολοένα και περισσότεροι νέοι –και όχι τόσο νέοι– κάνουν άλλο ένα καθοριστικό βήμα, φεύγοντας από την Ελλάδα για να επιδιώξουν καλύτερη τύχη αλλού. Η απώλεια ανθρώπων με γνώσεις και όρεξη για εργασία έχει παγιωθεί τα τελευταία χρόνια. Πάνω από 700.000 άνθρωποι έφυγαν από το 2009, σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ. Παρότι η ροή φαίνεται να επιβραδύνεται τελευταίως, λιγότεροι απ’ όσους φεύγουν σκοπεύουν να επιστρέψουν. Δημοσκόπηση της ICAP βρήκε ότι 18% των ερωτηθέντων έφυγαν τα τελευταία δύο χρόνια, από το 25% που σημειώθηκε στην περυσινή έρευνα· όμως, το 25% όσων φεύγουν λέει ότι δεν σκοπεύει να επιστρέψει, από 20% που δήλωνε το ίδιο πέρυσι.
Η Ελλάδα διώχνει τα παιδιά της. Και, όπως φαίνεται, πολλά ρίχνουν μαύρη πέτρα πίσω τους. Δέκα χρόνια μετά την αρχή της κρίσης, είναι προφανές ότι η χώρα αντιμετωπίζει προβλήματα που είναι πολύ σοβαρότερα από το οικονομικό, με καταστροφικές προοπτικές. Η αβεβαιότητα, η έλλειψη ευκαιριών, οι χρόνιες δυσλειτουργίες της οικονομίας, της πολιτικής και της εκπαίδευσης είναι γνωστές αιτίες για την έξοδο ανθρώπων. Παρά τη μείωση της ανεργίας, παρά κάποια οικονομική κινητικότητα τελευταίως, ύστερα από 10 χρόνια που υποτίθεται ότι υπήρξαν μεταρρυθμίσεις οι οποίες θα βελτίωναν τις προοπτικές των νέων, βλέπουμε ότι οι περισσότεροι απ’ αυτούς που φεύγουν δηλώνουν ότι δεν θα επαναπατριστούν. Από οργή και απελπισία ή από ψύχραιμη αποτίμηση των δεδομένων; Φοβάμαι ότι ισχύει η δεύτερη εκδοχή.
Πέρα από τα προαναφερόμενα προβλήματα και παρά τον μύθο που καλλιεργούμε ότι στην Ελλάδα αγαπάμε τα παιδιά, μάλλον αγαπάμε μόνο το δικά μας. Ετσι όπως η κοινωνία διαμορφώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες, είναι φανερό ότι μόνο στα λόγια μάς απασχολεί το μέλλον των παιδιών. Ανεύθυνοι και άνετοι, συσσωρεύαμε δημόσια χρέη που θέλουν γενιές ολόκληρες να αποπληρωθούν· στήσαμε ένα σύστημα κοινωνικής ασφάλισης όπου οι νέοι πληρώνουν χωρίς την προοπτική να πάρουν πίσω όσα έδωσαν· επιτρέψαμε να υπονομευθούν οι θεσμοί, η εκπαίδευση, ο αθλητισμός από ομάδες συμφερόντων· όχι μόνο ανεχόμαστε τη διαφθορά και τη φαυλοκρατία αλλά την επικροτούμε όταν μας συμφέρει. Το αποτέλεσμα: μια χώρα όπου οι περισσότερες νέες δουλειές είναι επισφαλείς και κακοπληρωμένες, όπου (λόγω Airbnb, κ.ά.) φοιτητές και νέα ζευγάρια δεν βρίσκουν να νοικιάσουν σπίτι (και, αν βρουν, αντιμετωπίζουν υψηλά ενοίκια), όπου μια κυβέρνηση μπορεί απροκάλυπτα να χαϊδεύει την πολιτική της πελατεία εις βάρος της υπόλοιπης κοινωνίας, όπου η αμετροέπεια και ο αχαλίνωτος εγωισμός κυριαρχούν, από τα αυτοκίνητα παρκαρισμένα σε πεζοδρόμια έως τη Βουλή. Ολα είναι μπλεγμένα σε ένα κουβάρι που φαίνεται αδύνατο να λυθεί. Οι δυσκολίες της ξενιτιάς είναι πολλές, αλλά εκεί τα προβλήματα δεν φαίνονται άλυτα, αυτοί που φεύγουν πιστεύουν ότι εκεί θα μπορούν να αναπτύξουν τις δυνατότητές τους μέσα σε ένα πιο δίκαιο και σταθερό περιβάλλον. Αυτή είναι η διαχρονική ήττα της κοινωνίας μας.
Οι Πανελλαδικές είναι ένα παράδειγμα για τη γενικότερη αδιαφορία της κοινωνίας. Παρά την τεράστια σημασία που αυτές οι εξετάσεις έχουν για τις οικογένειες των υποψηφίων, δεν συγκινούν κανέναν άλλον. Στη γειτονιά μου, οι πολυκατοικίες έχουν μικρούς κήπους. Οι ελάχιστες μονοκατοικίες που έχουν απομείνει γκρεμίζονται, η μία μετά την άλλη, για να χτιστούν πολυκατοικίες. Αυτές τις ημέρες, ημέρες των Πανελλαδικών αλλά και πανεπιστημιακών εξετάσεων, κάθε πρωί, κάθε απόγευμα, σε κάποιον κήπο, κηπουροί χαλάνε τον κόσμο με φυσητήρες – την ώρα που τα παιδιά διαβάζουν ή προσπαθούν να ξεκουραστούν. Σε σχεδόν κάθε τετράγωνο στις 7 το πρωί αρχίζουν οι κατεδαφίσεις, οι εκσκαφές με βαριά μηχανήματα ή το χτίσιμο. Το βράδυ παίρνει τη σκυτάλη το θέατρο του κοντινού πάρκου, όπου πρόβες και μουσικές παραστάσεις γίνονται με τον ήχο στο τέρμα.
Ασφαλώς, δεν θα πρότεινε κανείς να γίνεται εδώ αυτό που ισχύει στη Νότια Κορέα, όπου την ημέρα (είναι μία) των εξετάσεων για είσοδο σε πανεπιστήμιο όλη η χώρα τηρεί ευλαβική σιωπή. Αεροπλάνα δεν απογειώνονται, οικοδομικές εργασίες σταματούν, η αστυνομία εξασφαλίζει την ομαλή πρόσβαση των παιδιών στα εξεταστικά κέντρα. Δεν είμαστε Νότια Κορέα, δεν καταφέραμε σε λίγα χρόνια να αναρριχηθούμε από τις τελευταίες οικονομίες του κόσμου στις 15 κορυφαίες. Ούτε, βέβαια, αντιμετωπίζουν τα παιδιά μας το στρες των συνομηλίκων τους στη Νότια Κορέα. (Ούτε εμείς αυτοκτονούμε όσο οι Νοτιοκορεάτες, ούτε χρειάστηκε στην Ελλάδα οι ώρες εργασίας να περιοριστούν με νόμο στις 52 εβδομαδιαίως, όπως στη Νότια Κορέα).
Θα μπορούσαμε, όμως, να περιορίσουμε τον θόρυβο τις ήμερες των εξετάσεων, ως πρώτη ένδειξη ότι σεβόμαστε την προσπάθεια των παιδιών. Και πάνω σε αυτό να χτίσουμε: να βελτιώσουμε τα σχολεία και τις ανώτατες σχολές, να αναπτύξουμε τις προοπτικές για έρευνα, για θέσεις εργασίας αντίστοιχες με τις γνώσεις και τις ικανότητες των αρίστων. Ας βάλουμε στόχους υψηλούς. Η νέα κυβέρνηση θα πρέπει να δώσει προτεραιότητα στη δημιουργία νέου πλαισίου για την ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας. Το σχέδιο αφορά την ηγεσία· η επίτευξη του στόχου βασίζεται στη συμμετοχή όλων.