Επί δεκαπέντε αιώνες η Κωνσταντινούπολη ηγεμόνευσε σε ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο, στη Βυζαντινή και, κατόπιν, στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ηλεγχε το μεγάλο σταυροδρόμι ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή, ανάμεσα στον Βορρά και στον Νότο· συνέθετε πολιτισμικά μιαν ευρύτατη περιοχή, παρακαταθήκη όλων των πολλαπλών πηγών του σημερινού δυτικού κόσμου. Τα μνημεία, η παράδοση και οι πληθυσμοί εξέφραζαν έναν συμβολικό πλούτο, τον οποίο καμία πόλη του κόσμου δεν μπορούσε να ανταγωνιστεί. Συγκριτικά με τη Βασιλεύουσα Πόλη, ακόμη και το Παρίσι, η Πόλη του Φωτός, έχει σύντομη ιστορία.
Η εισβολή των εθνικισμών στον οθωμανικό χώρο εγκαινίασε μια περίοδο ταπείνωσης για τη Βασιλεύουσα. Στους Βαλκανικούς Πολέμους έχασε την πιο σημαντική της ενδοχώρα, την ευρωπαϊκή. Ακόμη μεγαλύτερο πλήγμα υπέστη από τον τουρκικό εθνικισμό. Για τους κεμαλιστές, η Κωνσταντινούπολη συμβόλιζε όλα τα εξοβελιστέα – κοσμοπολιτισμός, πολυπολιτισμικότητα, άνοιγμα. Η μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αγκυρα διατύπωσε σαφώς τη μετάλλαξη της κοινωνίας: εσωστρεφής, απομονωμένη, περίκλειστη, εθνικιστική, μισαλλόδοξη, αποκομμένη από το ιστορικό βάθος της ευρύτερης περιοχής.
Η Κωνσταντινούπολη έχασε ένα μεγάλο τμήμα από τον πληθυσμό της και, έχοντας το τουρκικό κράτος εχθρικό, παρήκμασε. Η δημογραφική άνοδος από το 1960 και η οικονομική ανάπτυξη από το 1980 δεν άμβλυναν την πολιτική και πολιτισμική της περιθωριοποίηση. Αντιθέτως, όσα κοινωνικά στοιχεία, κατάλοιπα της παλαιάς αίγλης, επιβίωσαν βρέθηκαν περικυκλωμένα από τις μάζες της εσωτερικής μετανάστευσης και από τον βαρβαρισμό των νεόπλουτων.
Η είσοδος του γηγενούς δημάρχου Ταγίπ Ερντογάν στην πολιτική ζωή της Πόλης το 1994 ανέτρεψε την παρακμιακή πορεία. Για πρώτη φορά από την ίδρυση του τουρκικού κράτους, η Κωνσταντινούπολη άρχισε να διεκδικεί την πολιτική κεντρικότητα, να ανταγωνίζεται την Αγκυρα. Από την Κωνσταντινούπολη άρχισε ο Ερντογάν την εκστρατεία του για να μεταβάλει κρατούσες δομές και αντιλήψεις. Η τουρκική άρχουσα τάξη, με τα ερείσματά της στον στρατό, αναγκάστηκε, όχι χωρίς αντίσταση, να αποδεχθεί τις νέες ιδέες, πολλές από τις οποίες παρέπεμπαν στις αξίες της παλαιάς Κωνσταντινούπολης. Οι Ρωμιοί της Πόλης άρχισαν να διεκδικούν με σχετική επιτυχία τα δικαιώματά τους.
Ο Ερντογάν ελέγχει τις τύχες της χώρας του εδώ και δεκαέξι χρόνια. Το έργο του πρέπει να κριθεί σε συνάρτηση με τις τεράστιες προκλήσεις τις οποίες αντιμετώπισε: επώδυνη έξοδος από το φθαρμένο κεμαλικό πρότυπο, προσαρμογή στις επιταχυνόμενες παγκόσμιες αλλαγές, επιβίωση σε μία από τις πλέον ασταθείς περιοχές του κόσμου, εσωτερικές αντιφάσεις με προεξάρχουσα, αλλά όχι μοναδική, το κουρδικό ζήτημα. Παρά τη δαιμονοποίησή του από τα δυτικά Μέσα, δεν μπορεί να διαγραφεί η προσφορά του στη χώρα του.
Ομως, ο αμφισβητίας Ερντογάν εξελίχθηκε σταδιακά στην κεντρική προσωπικότητα ενός νέου κατεστημένου. Η κοινωνία των πολιτών, στην οποία είχε στηριχθεί, άρχισε να τον αντιμάχεται. Ο πολιτικός μετασχηματισμός εκδηλώθηκε το 2013, στο πάρκο του Γκεζί, στην ώς τότε φίλια Κωσταντινούπολη. Στο πραξικόπημα του 2016 ο Ερντογάν έσπευσε, μία φορά ακόμη, στην Κωνσταντινούπολη. Από εκεί κάλεσε τον πληθυσμό να κατέβει στους δρόμους, επιχειρώντας, με την ευκαιρία, να αναστηλώσει τη δημοκρατική του εικόνα – πριν επαναολισθήσει στον αυταρχισμό.
Σήμερα, η Κωνσταντινούπολη επιβεβαιώνει την πολιτική της κεντρικότητα. Εκεί νίκησε η κοινωνία των πολιτών, πάλι. Τα αποτελέσματα των επαλλήλων δημοτικών εκλογών δεν σημαίνουν, βέβαια, το τέλος της κυριαρχίας του Τούρκου προέδρου, αλλά την αρχή μιας διαδικασίας η οποία τον οδηγεί στην έξοδο. Στο εσωτερικό και στο εξωτερικό της Τουρκίας εμφανίζεται πλέον ως απερχόμενος. Το νέο τουρκικό κατεστημένο του AKP δεν διαθέτει τα όπλα του παλαιού. Ο στρατός δεν μπορεί να επιβάλει manu militari συνέχεια και σταθερότητα.
Η αδιαμφισβήτητη βάση του κόμματος του Ερντογάν βρίσκεται στο εσωτερικό της Τουρκίας, στη θρησκευόμενη, οικονομικά ανερχόμενη νέα μεσαία τάξη της Ανατολίας. Οι μεγάλες πόλεις και οι ακτές εκφράζουν μεγαλύτερο άνοιγμα στις δυτικές αξίες. Πολιτισμικά και γεωγραφικά η Τουρκία είναι διχοτομημένη. Η κυριαρχία του AKP στην Κωνσταντινούπολη επέτρεπε στον Ερντογάν να γεφυρώνει τις δύο αυτές πραγματικότητες. Τώρα, ο έλεγχος της Πόλης περνάει στους αντιπάλους του, με ενωτικό ηγέτη μια πολιτική προσωπικότητα, η επικράτηση της οποίας δημιουργεί εντελώς νέες προϋποθέσεις. Η πολιτική και πολιτισμική πόλωση κινδυνεύει να ενταθεί. Δημοκρατική ανανέωση ή επικίνδυνη αστάθεια; Aδηλο τι αναμένει την Τουρκία.
Οι πρόσφατες δημοτικές εκλογές ανήγαγαν οριστικά τον ρόλο της Κωνσταντινούπολης σε καθοριστικό. Μέσα από τεκτονικές γεωπολιτικές ανακατατάξεις, αναδεικνύεται και επιβεβαιώνεται ο ρόλος του τόπου. Τα επί αιώνες συσσωρευμένα σύμβολα διαθέτουν σταθερότερη επιρροή από τις παροδικές ιδεολογίες και τους ρευστούς υλικούς παράγοντες.
Για εμάς, για τον Ελληνισμό, είναι μεγάλη τύχη ότι, χάρη στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, εξακολουθούμε να μετέχουμε στην ανεκτίμητη κληρονομία της Βασιλεύουσας.
* Ο κ. Γιώργος Πρεβελάκης είναι ομότιμος καθηγητής Γεωπολιτικής στη Σορβόννη (Paris 1).