Στις 7 Ιουλίου η Ελλάδα ψήφισε ανανέωση. Δεν είναι μόνο τα εκλογικά ποσοστά. Σε ατομικό επίπεδο –στα πηγαδάκια– διαπιστώσαμε οι περισσότεροι διάχυτη την επιθυμία να αλλάξει σελίδα. Ομως, καθώς μαζεύονται οι βουλευτές της νέας κοινοβουλευτικής περιόδου, η νέα μέρα θυμίζει πολύ την παλιά. Το κάθε κόμμα διαπιστώνει ότι εξελέγησαν τα παλαιά ονόματα (μερικά ίσως σε συσκευασία επόμενης γενιάς) και αρκετοί «επώνυμοι» – δημοσιογράφοι και άλλοι. Και αυτό, παρά την εκφρασμένη προτίμηση όλων των ηγεσιών.
Το ίδιο φαινόμενο –επιθυμία για ανανέωση που στην πράξη αναιρείται– το είδαμε στην επιλογή μεταξύ υποψηφίων στις ευρωεκλογές και στις τοπικές αναμετρήσεις. Δεν πρόκειται περί σύμπτωσης, ούτε περί σχιζοφρένειας των εκλογέων. Κάτι συστημικό διαστρεβλώνει προτιμήσεις και οδηγεί σε συντηρητισμό. Δύο λόγοι συντείνουν σε αυτό το αποτέλεσμα: ο χρόνος και ο τρόπος.
Ο πρώτος λόγος –ο αποδιδόμενος χρόνος– εξηγεί την πρωτοκαθεδρία των «αναγνωρίσιμων». Οι περιορισμοί της προεκλογικής περιόδου –υπό το πρόσχημα της διαφύλαξης ισότητας μεταξύ συνυποψηφίων– δεν αφήνουν να εξελιχθεί ουσιαστική συζήτηση στην οποία να μπορεί να φανεί η υπεροχή των νέων. Στις ελάχιστες εμφανίσεις του στα μέσα, ο υποψήφιος υπενθύμιζε μόνο το βιογραφικό του (σαν να ήταν υποψήφιος σε πολυεθνική) και όσες προτάσεις εθνικής αναγέννησης μπορούσαν να χωρέσουν σε πέντε λεπτά δημοσιότητας.
Ο δεύτερος λόγος –ο τρόπος εκλογής– αφαιρεί το πολιτικό περιεχόμενο από τους υποψηφίους. Ευνοεί, αφενός, την επικράτηση του «ελάχιστου κοινού παρονομαστή» – που δυστυχώς συχνά καταλήγει συνώνυμο μετριότητας. Αφετέρου, οδηγεί στον αποκλεισμό ατόμων με άποψη. Ο μηχανισμός είναι η πολυσταυρία, που επιτρέπει σε όσους συγκεντρώνουν πολλούς δεύτερους και τρίτους σταυρούς να επικρατήσουν πάνω σε όσους πλειοψηφούν σε πρώτες προτιμήσεις.
Σε μια παρέα που εφάρμοσε τη δισταυρία για την επιλογή τόπου διακοπών, η Σίφνος εξελέγη το καλύτερο νησί – αφού ήταν δεύτερη στις προτιμήσεις όλων (αν και πρώτη κανενός). Με τον ίδιο τρόπο η πολυσταυρία αναδεικνύει «ανεκτούς» και «αρεστούς», ενώ αποκλείει πολλούς που κατάφεραν να πείσουν. Για όσα κόμματα διαθέτουν παλαιού τύπου μηχανισμούς επιτρέπει επιπροσθέτως και τη χειραγώγηση των επιλογών μέσω κατευθυνόμενης σταυροδοσίας, συμπράξεων υποψηφίων κ.ο.κ.
Ο πρώτος παράγων μετριάζεται με την εξασφάλιση ζωντανής συζήτησης, εσωκομματικής δημοκρατίας και ανεξαρτησίας των μέσων επικοινωνίας. Ο δεύτερος διορθώνεται με μια μικρή προσαρμογή στην τεχνολογία επιλογής – με τεράστια όμως επίπτωση στα χαρακτηριστικά των υποψηφίων που εκλέγονται και στην ποιότητα συζήτησης.
Η αλλαγή είναι απλή: ο κάθε ψηφοφόρος δεν βάζει απλώς τέσσερις σταυρούς, αλλά επιλέγει και τη σειρά προτίμησης μεταξύ των τεσσάρων υποψηφίων που διαλέγει. Σήμερα οι τέσσερις σταυροί έχουν την ίδια αξία. Πολυσυλλεκτικοί συμπαθείς υποψήφιοι με πολλές τέταρτες προτιμήσεις επικρατούν. Αποκλείονται όσοι παίρνουν θέση σε μελλοντικά διλήμματα – αφού αναπόφευκτα κάποιους θα αποξενώσουν. Μειοψηφίες, ακόμη και πολυπληθείς, δεν εκπροσωπούνται καθόλου.
Στο σύστημα μοναδικής μεταφερόμενης ψήφου (Single Transferable Vote System – STV), υπολογίζεται για κάθε κόμμα το εκλογικό μέτρο για τη συγκεκριμένη περιφέρεια (ψήφοι διά του αριθμού εδρών). Εκλέγονται άμεσα όσοι το υπερβαίνουν αξιοποιώντας μόνο πρώτες προτιμήσεις.
Αν κάποια έχει περισσότερες πρώτες ψήφους από το εκλογικό μέτρο, μετριούνται οι «δεύτερες» προτιμήσεις όσων τη διάλεξαν και κατανέμονται αναλογικά στις πρώτες προτιμήσεις των υπόλοιπων υποψηφίων. Εκλέγεται κάποιος αν οι δικές του πρώτες προτιμήσεις συν οι δεύτερες εκ μεταφοράς καταφέρουν να υπερβούν το εκλογικό μέτρο. Aν παρά ταύτα παραμένουν κενές έδρες, αποκλείεται ο τελευταίος υποψήφιος και ανακατανέμονται οι δικές του εκφρασμένες προτιμήσεις σε όσους δεν έχουν ακόμη εξασφαλίσει την εκλογή τους.
Το σύστημα αυτό επινοήθηκε στη Δανία τον 19ο αιώνα. Εφαρμόζεται με επιτυχία εδώ και εξήντα χρόνια στην Αυστραλία και πιο πρόσφατα στη Μάλτα. Οταν προσαρμόστηκε το εκλογικό σύστημα για να στηρίξει την ειρήνευση στη Βόρεια Ιρλανδία, το STV εγγυήθηκε την πολυφωνία μέσω της αναλογικής εκπροσώπησης κοινοτήτων και απόψεων.
Με τη μεταφερόμενη ψήφο δεν αποσιωπώνται υφιστάμενες διαφωνίες, αλλά αντιμετωπίζονται με διάλογο στη Βουλή. Αυτό έχει καίρια σημασία όταν το Κοινοβούλιο καλείται να προωθήσει και να μη φρενάρει μεταρρυθμίσεις (όπως στο παρελθόν).
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το σύστημα μεταφερόμενης ψήφου μεταβιβάζει εξουσία από τα κομματικά επιτελεία στον ψηφοφόρο. Οι αντιρρήσεις που θα προβληθούν είναι τεχνικού χαρακτήρα – «αυτά είναι για άλλους πιο προηγμένους και όχι για εμάς». Ομως στη χώρα που πρωτοστάτησε στην άμεση εκλογή κομματικής ιεραρχίας και που ποντάρει σήμερα στην ψηφιακή μεταρρύθμιση ως εργαλείο ανάπτυξης, τέτοια επιχειρήματα ελάχιστα πείθουν.
Η τεχνοτροπία της εκλογικής διαδικασίας σήμερα δεν διαφέρει από την εποχή των Μαυρογιαλούρων. Δεν είναι συνεπώς περίεργο ότι επωφελούνται ακόμη κάποιοι κληρονόμοι τους. Καιρός πλέον για αλλαγή.
* Ο κ. Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιά.