Λέγεται ότι, όταν o Βρετανός πρωθυπουργός Χάρολντ Μακμίλαν ρωτήθηκε τι φοβόταν περισσότερο στην πολιτική, απάντησε: «Γεγονότα αγαπητέ μου, γεγονότα». Η πολιτική είναι μια ανοιχτή διαδικασία, γεμάτη εκπλήξεις: μια καταστροφική πυρκαγιά, ένα εντυπωσιακό σκάνδαλο, απρόβλεπτες γεωπολιτικές εξελίξεις ή ανεξέλεγκτες μεταναστευτικές ροές, αρκούν για να εκτροχιάσουν μια κυβέρνηση. Οσο κι αν μια σοβαρή κυβέρνηση διαθέτει σχέδιο, αυτό ουδέποτε αρκεί. «Ο καθένας έχει ένα σχέδιο μέχρι να φάει τη γροθιά στο πρόσωπο», είπε κάποτε ο Μάικ Τάισον που κάτι ξέρει από γροθιές. Τα απρόβλεπτα γεγονότα αποσταθεροποιούν.
Η οξυδερκής παρατήρηση του Μακμίλαν ισχύει, όμως, και στην αντίστροφη εκδοχή: απροσδόκητα γεγονότα δεν είναι μόνον αυτά που συμβαίνουν σε μια κυβέρνηση, αλλά και αυτά που η ίδια η κυβέρνηση εμπρόθετα δημιουργεί. Γιατί; Διότι, αν την ενδιαφέρει η μετασχηματιστική αλλαγή –η αλλαγή του τρόπου λειτουργίας ενός θεσμικού πεδίου, όχι απλώς κινήσεις εντός του πεδίου–, απροσδόκητες κυβερνητικές πρωτοβουλίες αποσταθεροποιούν το παλαιό και γίνονται ο εμβρυουλκός του καινούργιου. Το ερώτημα σε μια νέα κυβέρνηση που υπόσχεται «αλλαγή σελίδας» είναι: Πώς θα αλλάξετε το κράτος; Η ρηξικέλευθη –out of the box– απάντηση είναι:
Αναλαμβάνοντας αποσταθεροποιητικές πρωτοβουλίες! Εξηγούμαι.
Ιδιος τρόπος λειτουργίας
Ας ξεκινήσουμε ανάποδα: Tι είδους κινήσεις είναι αυτές που δεν παράγουν μετασχηματιστική αλλαγή; Αν το θεσμικό πεδίο είναι η δημόσια διοίκηση (δ.δ.), μια τέτοια κίνηση είναι σαν αυτή που έκανε πρόσφατα η κυβέρνηση Μητσοτάκη: Διόρισε 52 νέους γενικούς και ειδικούς γραμματείς της αρεσκείας της. Εκανε κάτι ποιοτικώς διαφορετικό απ’ ό,τι οι προκάτοχοί της; Οχι. Μετακίνησε κι αυτή τα πιόνια, διατηρώντας το ίδιο «παιχνίδι». Με άλλα λόγια, ο τρόπος διορισμού παρέμεινε ανέπαφος: εφόσον οι νέοι γραμματείς αποτελούν κυβερνητικές επιλογές, διαιωνίζουν την εξάρτηση της δ.δ. από την πολιτική.
Θα μπορούσε η κυβέρνηση να πράξει διαφορετικά; Φυσικά. Με βάση τον νόμο 4369/2016 (και κατοπινές τροποποιήσεις του) για την «απο-πολιτικοποίηση» της δ.δ., απόρροια του τρίτου μνημονίου, οι θέσεις γενικών και ειδικών γραμματέων αντικαθίστανται από διοικητικούς και τομεακούς γραμματείς. Ο νόμος προνοεί ότι οι θέσεις αυτές προκηρύσσονται και οι υποψήφιοι αξιολογούνται από ειδική επιτροπή. Η κυβέρνηση Τσίπρα εφάρμοσε απρόθυμα και ιδιοτελώς τον νόμο (το υπαινίσσεται διπλωματικά έκθεση του ESM, τον περασμένο Ιούνιο). Η κυβέρνηση Μητσοτάκη τον αγνόησε. H τρόικα έκλεισε τα μάτια: εφόσον αποπληρώνουν τα δάνεια, οι γραφικοί ανατολίτες μπορούν να αυτο-κυβερνώνται όπως επιθυμούν.
Μα αρκετοί νέοι γραμματείς έχουν καλά βιογραφικά, ενδεχομένως θα αναρωτηθείτε καλόπιστα. Ισως, αλλά δεν είναι αυτό το ζήτημα. Σε κάθε περίπτωση, έχω δει πολύ καλύτερα βιογραφικά από αυτό του γενικού γραμματέα (γ.γ.) Πολιτικής Προστασίας κ. Χαρδαλιά, εκπλήσσομαι με την ακρισία όσων διόρισαν γ.γ. Δημόσιας Τάξης τον κ. Τσουβάλα, πρώην αρχηγό της ΕΛ.ΑΣ., τον οποίο ο κ. Μητσοτάκης δικαίως είχε επικρίνει σφοδρά για τη διαχείριση της φονικής πυρκαγιάς στο Μάτι πέρυσι, ενώ εντυπωσιάζομαι με την πολιτική αφέλεια (ή, μήπως, καιροσκοπισμό;) του κ. Μαυρωτά, ο οποίος παραιτήθηκε από αντιπρόεδρος του Ποταμιού για να αναλάβει γ.γ. Αθλητισμού! Το πραγματικό ερώτημα είναι: Ποιος αποφαίνεται για την ποιότητα των βιογραφικών και, συνεπώς, αποφασίζει κατά πόσον οι επιλεγέντες είναι οι καλύτεροι από τους πιθανούς ενδιαφερόμενους;
Η διαδικασία νομιμοποιεί
Το μείζον θέμα, που σκοπίμως υποβαθμίζεται από τα εκάστοτε κυβερνητικά κόμματα, είναι το εξής: Η αμερόληπτη διαδικασία επιλογής είναι το σημαντικότερο στοιχείο ορθολογικής νομιμοποίησης των επιτελικών στελεχών του κράτους. Κάποιος που επιλέγεται απευθείας από την κυβέρνηση στερείται αυτής της νομιμοποίησης, όσο ικανός κι αν είναι. Γιατί είναι σημαντικό αυτό; Τρεις λόγοι.
Πρώτον, μια ανεξάρτητη επιτροπή θα επιλέξει, πιθανότατα, καλύτερους υποψήφιους από μια επιτροπή κομματικών στελεχών ή υπουργικών συμβούλων, η οποία συνήθως ελαύνεται από πολιτικώς ιδιοτελή κριτήρια.
Δεύτερον, μη πολιτικές επιλογές επιτελικών στελεχών αποφορτίζουν την πολιτική διαμάχη. Αναζητώντας π.χ. τα αίτια για τυχόν λάθη δημόσιας πολιτικής ή διαχείρισης, δεν συζητάμε για τον τρόπο διορισμού τού, ας πούμε, γ.γ. Πολιτικής Προστασίας, αλλά επικεντρωνόμαστε σε πιο ουσιώδη –εξειδικευμένα– ζητήματα: τι πόρους παρέχουμε, πώς οργανώνουμε, και πώς διοικείται το θεσμικό πεδίο που μας απασχολεί; Τέτοιου τύπου είναι οι σχετικές συζητήσεις σε θεσμικά προηγμένες χώρες, γεγονός που συμβάλλει ιδιαίτερα στη συλλογική μάθηση που αυτές επιδεικνύουν στα επιμέρους θεσμικά πεδία (π.χ. πολιτική προστασία, αστυνόμευση, οργάνωση κοινωνικού κράτους, κ.λπ.), σε αντίθεση με εμάς, όπου κάθε επίμαχο θέμα μετατρέπεται σε στενά πολιτικό ζήτημα, οπότε εισέρχεται στον κομματικό ανταγωνισμό και αλλάζει υφή.
Τρίτον, όσο ικανός κι αν είναι ένας πολιτικά διορισμένος γραμματέας, είναι πρόσκαιρος. Το κράτος, όμως, χρειάζεται συνέχεια, η οποία προέρχεται από ισχυρή θεσμική μνήμη, η οποία αποκτάται όταν στην κορυφή της διοικητικής ιεραρχίας ανέρχονται στελέχη της δ.δ. Eτσι αναπτύσσεται μια αμιγώς επαγγελματική κουλτούρα και εμπεδώνονται κίνητρα προσφοράς και ανέλιξης.
Η κυβέρνηση Μητσοτάκη ισχυρίζεται ότι διαπερνάται από μεταρρυθμιστικό οίστρο. Μακάρι, αλλά δεν φαίνεται επαρκώς. Αν προωθούσε την απο-πολιτικοποίηση της διοίκησης επιλέγοντας επιτελικά στελέχη με μια αμερόληπτη διαδικασία, όπως ορίζει ο νόμος, αυτό θα συνιστούσε ένα απροσδόκητο για τα ελληνικά δεδομένα γεγονός, εφόσον θα έδειχνε εμπράκτως διάθεση αυτο-περιορισμού – να έχει ένα κόμμα την εξουσία και να μην τη χρησιμοποιεί για ίδιον πολιτικό όφελος. Πρωτοφανές! Ο παραδοσιακός –κομματοκρατικός– τρόπος λειτουργίας του κράτους θα αποσταθεροποιούνταν· ένας νέος τρόπος στελέχωσης θα εγκαινιαζόταν.
Δεν συνέβη. Να ελπίζουμε, τουλάχιστον, ότι ο πολιτικός διορισμός νέων γραμματέων θα είναι προσωρινή διευθέτηση; Oτι οι μελλοντικοί διορισμοί επικεφαλής δημόσιων οργανισμών θα προκύψουν από μια αμερόληπτη διαδικασία επιλογής; Θα δούμε ποτέ τον γραμματέα του υπουργικού συμβουλίου να είναι στέλεχος της δ.δ. και να συντονίζει τις δράσεις των υπουργείων; Το εύχομαι, αλλά έχω μάθει να κρατάω μικρό καλάθι.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.