Η κλιματική αλλαγή είναι η σημαντικότερη πρόκληση που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα στον 21ο αιώνα. Οι καύσωνες στη Βόρεια Ευρώπη, οι πλημμύρες στην Ασία και οι πυρκαγιές στη Σιβηρία επιβεβαιώνουν, με δραματικό τρόπο, τις επιστημονικές προβλέψεις που πολλοί αφελώς αγνόησαν. Οι συνέπειες του φαινομένου δεν είναι, όμως, αποκλειστικά περιβαλλοντικές. Η αλλαγή του κλίματος ανατρέπει γεωπολιτικές σταθερές σε παγκόσμιο και περιφερειακό επίπεδο.
Η άνοδος της θερμοκρασίας και η τήξη των παγετώνων στην Αρκτική θα διαταράξουν την υφιστάμενη ισορροπία ισχύος στο διεθνές σύστημα. Ο Βόρειος Παγωμένος Ωκεανός θα είναι πλεύσιμος για εμπορικά πλοία σε δύο δεκαετίες. Η πρόταση του προέδρου Τραμπ για αγορά της Γροιλανδίας, που ανήκει στη Δανία, αντανακλά αυτή τη βεβαιότητα. Η Ρωσία και οι ευρωπαϊκές εξαγωγικές χώρες (π.χ. Γερμανία) θα αποκτήσουν ευκολότερη πρόσβαση στις μεγάλες οικονομίες της Απω Ανατολής η Ευρασία αρχίζει να ενοποιείται οικονομικά. Οι ΗΠΑ εξακολουθούν να ελέγχουν τις θερμές θάλασσες και ωκεανούς, αλλά η ναυτική τους ισχύ δεν είναι πλέον καθοριστική. Το άνοιγμα της Αρκτικής θα μειώσει τη γεωπολιτική αξία των Στενών του Βοσπόρου, αφού η Ρωσία και οι ΗΠΑ σταδιακά θα χάσουν το ενδιαφέρον τους για τη Μεσόγειο. Μόνο περιφερειακές δυνάμεις, όπως η Γαλλία και η Τουρκία, θα κάνουν συστηματικά προβολή ισχύος στην περιοχή. Η ελληνική υψηλή στρατηγική θα πρέπει να προσαρμοστεί στα νέα γεωπολιτικά και κλιματολογικά δεδομένα.
Την ίδια στιγμή, η κλιματική αλλαγή είναι πολύ πιθανόν να προκαλέσει νέες εντάσεις στη Μέση Ανατολή. Το ζήτημα της διαχείρισης των ποταμών Νείλου, Τίγρη και Ευφράτη έχει ήδη «ασφαλειοποιηθεί» (securitization) από πολλές κυβερνήσεις, με ό,τι αρνητικό αυτό συνεπάγεται για την περιφερειακή σταθερότητα. Η έλλειψη εμπιστοσύνης που παρατηρείται στις σχέσεις μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων οφείλεται, εν μέρει, στον αυξανόμενο ανταγωνισμό για τον έλεγχο των υδάτινων πόρων. Από την άλλη –όσο ειρωνικό και να ακούγεται– οι ισλαμιστικές οργανώσεις Χαμάς και Χεζμπολάχ υλοποιούν μεγάλα προγράμματα δενδροφύτευσης για στρατιωτικούς σκοπούς. Η Μέση Ανατολή είναι πολύ εγγύτερα από όσο πιστεύουν οι περισσότεροι στην Ελλάδα. Για την ακρίβεια, η Ιστορία και το μεταβαλλόμενο κλίμα καθιστούν τη χώρα μας κομμάτι της ευρύτερης περιοχής.
Παράλληλα, η κλιματική απορρύθμιση προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις στη Βόρεια και στην Υποσαχάρια Αφρική. Τα γεγονότα της Αραβικής Ανοιξης, ειδικότερα οι πρώτες διαδηλώσεις στην Αίγυπτο, συνδέονται άρρηκτα με τη ραγδαία αύξηση της τιμής των τροφίμων λόγω ανεπάρκειας. Το πρόβλημα της ερημοποίησης στο Σουδάν και στο Μάλι προκαλεί τοπικές διαμάχες που συχνά εξελίσσονται σε εμφύλιους πολέμους. Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας και η συνεπακόλουθη διάβρωση των ακτών δημιουργούν επισιτιστικές κρίσεις στο Κέρας της Αφρικής. Τις επόμενες δεκαετίες, οι οικολογικές κρίσεις της Αφρικής θα αναγκάσουν μεγάλες πληθυσμιακές μάζες να μετακινηθούν προς την Ευρώπη σε αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η Ελλάδα θα είναι μία από τις πύλες εισόδου, όπως συνέβη κατά τη διάρκεια της μεταναστευτικής/προσφυγικής κρίση του 2015. Η κλιματική αλλαγή μεταμορφώνει τη Μεσόγειο από γέφυρα σε σύνορο ανάμεσα σε διαφορετικούς κόσμους.
Σε κάθε περίπτωση, το φαινόμενο θα οδηγήσει σε επαναπροσδιορισμό της έννοιας της εθνικής ασφάλειας. Η αντίληψη και η εκτίμηση απειλών εναντίον της χώρας μας δεν μπορεί να ορίζoνται, σχεδόν αποκλειστικά, από τη σχέση που έχουμε με την Τουρκία. Η κλιματική αλλαγή θα επιφέρει τεράστιες αλλαγές στην καθημερινή ζωή, στη δημόσια υγεία και στην ασφάλεια των Ελλήνων. Κατ’ αρχάς, η έλλειψη των βροχοπτώσεων θα συντελέσει στη μείωση της αγροτικής παραγωγής. Η ξηρασία και η λειψυδρία θα αυξήσουν ακόμα περισσότερο τον κίνδυνο ανεξέλεγκτων πυρκαγιών. Η αποψίλωση των δασών θα φέρει περισσότερες πλημμύρες τον χειμώνα. Η εμφάνιση ακραίων καιρικών φαινομένων, όπως ήταν η «υπερκυτταρική» καταιγίδα στη Χαλκιδική, θα απειλήσουν ανθρώπινες ζωές και περιουσίες. Τέλος, η υπερθέμανση του πλανήτη θα διευκολύνει την εξάπλωση λοιμωδών νόσων και επιδημιών στη Μεσόγειο.
Η ανάδυση αυτών των νέων απειλών, σε συνδυασμό με τις τεκτονικές αλλαγές που πραγματοποιούνται στο διεθνές σύστημα, σημαίνει ότι ο κόσμος που ξέρουμε δεν θα υπάρχει πλέον σε λίγες δεκαετίες. Οσο πιο γρήγορα το αποδεχθούμε, τόσο πιο αποτελεσματικά θα διαχειριστούμε τα ζητήματα ασφάλειας που θα προκύψουν στη χώρα και στην περιοχή.
* Ο κ. Μάνος Καραγιάννης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Αμυντικών Σπουδών του King’s College London και αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.