Αφήνω πίσω μου ακόμη ένα καλοκαίρι και συνειδητοποιώ ξανά τη μοναδικότητα της ελληνικής του εκδοχής. Και αυτό γιατί, μολονότι οι θερινές διακοπές αποτελούν συστατικό στοιχείο της νεωτερικότητας και επομένως της ζωής όλων των ανεπτυγμένων χωρών, στη χώρα μας κατέχουν ιδιάζουσα θέση με ιδιαίτερα συμφραζόμενα.
Οπως υποδεικνύει η ίδια η λέξη, οι θερινές διακοπές έρχονται να διακόψουν τον συνηθισμένο ρουν της ζωής. Ομως η αντίληψη αυτή αποτελεί ευρωπαϊκό κυρίως φαινόμενο. Στη Βόρεια Αμερική, και υποψιάζομαι στις ανερχόμενες ασιατικές χώρες, δεν αισθάνεται κανείς πως ο ρους αυτός χαλαρώνει ιδιαίτερα. Εκεί οι διακοπές είναι λιγότερο θεσμοποιημένες, η διάρκειά τους μικρότερη και οι ρυθμοί της δουλειάς εντατικοί. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές πόλεις, αντιθέτως, η ζωή παραλύει εντελώς τον Αύγουστο. Αν όμως στον ευρωπαϊκό Βορρά, το θερινό διάλειμμα έχει τον χαρακτήρα μιας οργανωμένης και πλήρως εμπορευματοποιημένης εμπειρίας, στον Νότο κάπως διατηρεί έναν χαρακτήρα οργανικής σύνδεσης με ένα μακρύτερο και ένα βραχύτερο παρελθόν, δηλαδή των πατρογονικών και των παιδικών χρόνων. Θα τολμούσα μάλιστα να πω ότι περισσότερο απ’ ό,τι στην Ισπανία, στην Πορτογαλία ή στην Ιταλία, η σχέση μας με το καλοκαίρι (και ιδιαίτερα με τη θάλασσα) έχει μοναδική βαρύτητα.
Ανατρέχω σε μία από τις πιο εύστοχες σχετικές περιγραφές, του Αρίστου Δοξιάδη: «Μερικοί άνθρωποι αγοράζουν το καλοκαίρι, και σε μερικούς ανήκει δικαιωματικά. Οι Ελληνες είμαστε στη δεύτερη κατηγορία… Για τους Ελληνες των πόλεων, το καλοκαίρι είναι διαφορετικό. Δεν είναι υπηρεσία που αγοράζουμε, είναι επιστροφή σε μια δική μας, παράλληλη ζωή. Από παιδιά μαθαίνουμε κάθε χρόνο να γυρνάμε στον χαμένο παράδεισο: στη μαγική αλλά απόλυτα οικεία φύση, σε περιπέτειες χωρίς την απειλή του άγνωστου, στις μικρές καλές εκπλήξεις, και στην ανεμελιά. Το καλοκαίρι είναι ένα δεύτερο σπίτι. Για πολλούς αυτό ισχύει στην κυριολεξία, χάρη στην εκτεταμένη μικροϊδιοκτησία… Στη συνείδησή μας, που δημιουργείται από τα παιδικά χρόνια, το καλοκαίρι απλώς υπάρχει». («Ενα ελληνικό δικαίωμα», «Κ» 11.8.2013). Ο Δοξιάδης επιχειρεί μια ευφάνταστη και γοητευτική ερμηνεία της ιδιαιτερότητας αυτής ως τροφοδότριας του ραμφικού εσωτερικού διχασμού του Νεοέλληνα μεταξύ παραγωγικού ορθολογισμού και ελευθεριακού ρομαντισμού. Εγώ θα επισημάνω απλά τρία πεζά αλλά καίρια ζητήματα.
Πρώτον, είτε μας αρέσει είτε όχι, το ελληνικό καλοκαίρι είναι ένα οικονομικό αγαθό – το σημαντικότερο εξαγωγικό μας προϊόν. Η οικονομία μας και επομένως η επιβίωσή μας εξαρτώνται απολύτως από αυτό. Το ερώτημα επομένως αφορά τη διαχείριση του γιατί, αντίθετα από ό,τι πιστεύουν πολλοί, δεν είναι όλα τα οικονομικά αγαθά εμπορεύσιμα με τον ίδιο τρόπο.
Δεύτερον, το ελληνικό καλοκαίρι δεν είναι μόνον οικονομικό αγαθό. Ο συμβολισμός του είναι κεφαλαιώδους αξίας, γιατί καθορίζει τα θεμέλια μιας φιλοσοφίας του βίου και ανάγεται σε κυρίαρχο συστατικό της ταυτότητάς μας ως έθνους. Συνδέει αξίες όπως η φιλοξενία, η αυθεντικότητα και η οικειότητα στον δημόσιο χώρο. Ορίζει τη συμπεριφορά μας ως συνισταμένη της σχέσης μας με τη φύση, τον τόπο και τους άλλους. Προσδιορίζει το ποιοι είμαστε και πώς πορευόμαστε στον κόσμο.
Τρίτον, η αντίληψη πως για εμάς «το καλοκαίρι απλώς υπάρχει», πως είναι αναφαίρετο φυσικό μας δικαίωμα και θα είναι πάντα εδώ για εμάς απλά δεν ισχύει. Αν το μετατρέψουμε σε υποβαθμισμένο μαζικό προϊόν ή σε προϊόν πολυτελείας για τους πλούσιους της γης, θα αποκλείσουμε από αυτό τις μελλοντικές γενιές των Ελλήνων.
Τα κριτήρια που πρέπει να καθορίσουν τη διαχείρισή του πρέπει επομένως να συνδυάσουν την οικονομική του απόδοση με τη διαφύλαξή του και την παράλληλη διαφύλαξη της πρόσβασης σε αυτό των μελλοντικών γενιών, των Ελλήνων της διασποράς και όσων ξένων θέλουν να το γευθούν με σεβασμό. Ο συνδυασμός δεν είναι εύκολος. Είναι όμως εφικτός, αρκεί να ξεκινήσουμε να το σκεφτόμαστε σοβαρά, πράττοντας αντιστοίχως.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.