Σε πρόσφατη δήλωσή της η υπουργός Παιδείας τόνισε ότι το μάθημα της Ιστορίας δεν πρέπει να έχει «κοινωνιολογικό» χαρακτήρα, αλλά να καλλιεργεί την εθνική συνείδηση. Προφανώς ήταν μια σύντομη δήλωση προς το τέλος μιας συνέντευξης. Το θέμα του ρόλου του μαθήματος της Ιστορίας στην εκπαίδευση είναι τεράστιο και απασχολεί κατά περιόδους όλα τα κράτη της Ευρώπης και την Ε.Ε. συνολικά. Εδώ θα προβούμε σε ορισμένες μόνο βασικές επισημάνσεις.
Η επιστήμη της Ιστορίας δεν είναι μονοδιάστατη. Δεν υπηρετεί τον ένα ή τον άλλο σκοπό. Είναι μια κοινωνική επιστήμη, που εξετάζει τις δράσεις του ανθρώπου και των ποικίλων συλλογικοτήτων στο παρελθόν με συγκεκριμένες επιστημονικές μεθόδους και με συγκεκριμένους στόχους.
Η Ελλάδα διαθέτει έναν πολύ σπουδαίο πολιτισμό 3.500 ετών. Επομένως το μάθημα της Ιστορίας δεν μπορεί να αγνοεί, να παραβλέπει ή να υποβαθμίζει σημαντικές πτυχές αυτού του πολιτισμού. Είναι η παράδοσή μας, η ταυτότητά μας, η συλλογική μας μνήμη, η κοινή μας πρακτική, βασικό στοιχείο του είναι μας. Η εθνική ταυτότητα είναι αποτέλεσμα ιστορικών και ιδεολογικών διεργασιών που καταλήγουν στη διαμόρφωση εθνικής συνείδησης. Εθνική συνείδηση σημαίνει επίγνωση των επιτευγμάτων αλλά και των αποτυχιών του έθνους, των κοινών προσπαθειών και συγκλίσεων αλλά και των διαφοροποιήσεων και συγκρούσεων, των αλληλεπιδράσεών του με άλλους πολιτισμούς και της θέσης του στο ευρωπαϊκό και διεθνές γίγνεσθαι.
Η έμφαση στην εθνική αυτογνωσία, ιδιαίτερα στις χαμηλότερες βαθμίδες της εκπαίδευσης, δεν οδηγεί νομοτελειακά στην περιφρόνηση των άλλων ταυτοτήτων ούτε στον υπερτονισμό της δικής μας ταυτότητας, ούτε αναγκαστικά στη διατύπωση απόψεων που υπαγορεύονται από παρωχημένες εθνοκεντρικές παρορμήσεις. Αντίθετα, η βαθιά γνώση των λεγόμενων «εθνικών αφηγημάτων» είναι η βάση για να προχωρήσουμε σε πιο πλατιά ερμηνευτικά σχήματα, εντάσσοντάς τα στο διεθνοποιημένο και πολυπολιτισμικό περιβάλλον του σήμερα.
Επιπλέον, μια «ολική προσέγγιση» της ιστορικής εξέλιξης, που δεν λαβαίνει υπόψη της τις μαθησιακές ανάγκες και δυνατότητες, μπορεί να οδηγήσει σε γνωστική σύγχυση εξαιτίας της προχειρότητας κατά την εξέταση μείζονος σημασίας ζητημάτων του ιστορικού παρελθόντος και της αδυναμίας διάκρισης του εκάστοτε ουσιώδους από το επουσιώδες.
Φυσικά, το μάθημα της Ιστορίας δεν καλλιεργεί μόνο την εθνική συνείδηση. Πρωταρχικός στόχος είναι η διαμόρφωση ιστορικής συνείδησης, δηλαδή της ικανότητας κατανόησης της ιστορικής εξέλιξης και των παραγόντων που την επηρεάζουν. Η πολύπλευρη ερμηνεία του παρελθόντος μάς βοηθάει να αποκτήσουμε κριτική σκέψη και μας εθίζει στη λογική, στις έννοιες και στις ερευνητικές μεθόδους της επιστήμης της Ιστορίας. Μας εθίζει επίσης στην πρακτική της συγκρότησης ορθολογικών ερευνητικών εγχειρημάτων, που συμβάλλουν στην αποϊδεολογικοποίηση του παρελθόντος. Επιπροσθέτως, ο ρόλος του μαθήματος της Ιστορίας είναι κυρίως ανθρωπιστικός, καθώς μέσω της γνώσης της ιστορικής εξέλιξης οι μαθητές μπορούν να προσεγγίσουν και να κατανοήσουν τις οικουμενικές αξίες του ανθρωπισμού, της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της ανεκτικότητας στις σχέσεις μεταξύ ατόμων και λαών.
Οταν κάποτε δίδασκα σε σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ρώτησα μαθητές Γ΄ Λυκείου ποιο σημαντικό γεγονός για τον κόσμο συνέβη το 1939. Αν και μόλις πρόσφατα είχαν διδαχθεί τη σχετική ενότητα, ελάχιστοι έδωσαν μια απάντηση. Αυτή η εντυπωσιακή και παράλληλα τραγική, θα έλεγα, έλλειψη ιστορικής γνώσης δεν αφορά μόνο τη μαθητική κοινότητα. Είναι μέρος ενός γενικότερου προβλήματος που συνδέεται με την απουσία ιστορικής παιδείας και ικανότητας τοποθέτησης του σήμερα μέσα σε μια συνεκτική ιστορική διαδρομή.
Ο σπουδαίος ιστορικός Ερικ Χόμπσμπαουμ, στο βιβλίο του «Η εποχή των άκρων», επισημαίνει τα εξής: «H καταστροφή του παρελθόντος ή καλύτερα των κοινωνικών μηχανισμών που συνδέουν τη σύγχρονη εμπειρία κάποιου με την εμπειρία παλαιότερων γενεών είναι ένα από τα χαρακτηριστικά και δυσάρεστα φαινόμενα στα τέλη του 20ού αιώνα. Οι περισσότεροι νέοι μεγαλώνουν σε συνθήκες διαρκούς παρόντος, χωρίς να έχουν καμιά οργανική σχέση με το κοινό παρελθόν της εποχής στην οποία ζουν». Στη δική μας χώρα οι ευθύνες για την απουσία «οργανικής σχέσης» με το παρελθόν πρέπει να αναζητηθούν κυρίως στη διδασκαλία του μαθήματος της Ιστορίας και στον τρόπο με τον οποίο πολιτεία και κοινωνία αντιμετωπίζουν και προσλαμβάνουν την ιστορική γνώση. Πριν από την ανάληψη οποιασδήποτε νέας πρωτοβουλίας για την αναβάθμιση του μαθήματος, ας εξετάσουμε τη σημασία του στη σύγχρονη εποχή έχοντας στον νου μας τη χαρακτηριστική φράση του Comenius: «Γιατί είναι γεγονός πως η γνώση της Ιστορίας αποτελεί την ομορφότερη πλευρά της μόρφωσης: είναι το θεωρείο της ανθρώπινης ζωής».
* Ο κ. Γιάννης Σακκάς είναι καθηγητής Ιστορίας στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου και μέλος της Βασιλικής Εταιρείας Ιστορικών της Βρετανίας.