Τα παλιά τα χρόνια οι στυγνοί δικτάτορες, οι Μουγκάμπε και οι Σουχάρτο αυτού του κόσμου, υποστήριζαν ανοιχτά ότι αυτοί οι ίδιοι ξέρουν καλύτερα από κάθε αλλο το τι θέλει ο λαός, και επίσης ότι -εντελώς τυχαία- οι ίδιοι είναι και οι καταλληλότεροι για να του το προσφέρουν. Βεβαίως έλεγαν ψέματα. Στην πραγματικότητα ήταν καθάρματα, τεράστιας κλίμακας απατεώνες που είχαν ως αποκλειστικό σκοπό την αρπαγή της εξουσίας και της δημόσιας περιουσίας, τον προσωπικό πλουτισμό τους και μια υπερβολική δόση της παραισθησιογόνας ουσίας που λέγεται ισχύς. Σήμερα, όμως, κάτι έχει αλλάξει. Ο κόσμος είναι ακόμα γεμάτος με αυταρχικούς ηγέτες κάθε είδους και μορφής, και πολλοί από αυτούς είναι όντως παλαιάς κοπής απατεώνες τεράστιας κλίμακας, που χρησιμοποιούν τα δημόσια ταμεία ως προσωπικές τσέπες, χτίζουν με τους φόρους αγάλματα του εαυτού τους και δίνουν στους μήνες τ’ όνομα της μάνας τους. Πλέον, όμως, υπάρχει και ένα άλλο είδος αυταρχικών ηγετών. Και αυτοί, όπως και οι άλλοι, καταπατούν τις ελευθερίες των πολιτών, εξασφαλίζουν για τον εαυτό τους απεριόριστη πολιτική ισχύ, περιορίζουν ή και εξαφανίζουν αντιφρονούντες και σχεδόν πάντα βάζουν και το χέρι στο βαζάκι με το μέλι. Και αυτοί υποστηρίζουν επίσης ότι ξέρουν καλύτερα το τι θέλει το λαός. Εκεί όμως έγκειται η διαφορά, που είναι και το θέμα που θα συζητήσουμε σήμερα: Αυτοί ενδέχεται να λένε αλήθεια.
Στο πρόσφατο κλειστό συνέδριο του ΕΛΙΑΜΕΠ που έγινε σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο Ναύπλιο, ειδικοί από think tanks, πανεπιστήμια, ερευνητικά ιδρύματα και ευρωπαϊκούς θεσμούς συναντήθηκαν για να συζητήσουν για το παρόν και το μέλλον της Ευρώπης. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες ιδέες που άκουσα στο περιθώριο της κουβέντας μας αφορούσε στις δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες σε αυταρχικά καθεστώτα.
Οι δημοκρατικές χώρες, όπως ξέρουμε καλά, έχουν μια σειρά από εργαλεία και θεσμούς για να καταλαβαίνει η εξουσία τι θέλει ο λαός -ή, για να το γράψουμε πιο σωστά, για να εκφράζει ο λαός ελεύθερα και ξεκάθαρα τη βούλησή του προς την εξουσία που έχει την αρμοδιότητα να την υπηρετεί. Ο ελεύθερος Τύπος, οι ελεύθερες εκλογές, η ελευθερία της έκφρασης, όλα αυτά χρησιμεύουν για να φτάνουν οι απόψεις και οι επιθυμίες του λαού σε αυτούς που παίρνουν τις αποφάσεις. Τώρα, όμως, οι σύγχρονοι δικτάτορες λένε το εξής: Η τεχνολογία μας επιτρέπει να τα μάθουμε όλα αυτά χωρίς δημοκρατικούς θεσμούς. Έχοντας κάμερες στους δρόμους, έχοντας τα social media και τις ηλεκτρονικές επικοινωνίες υπό παρακολούθηση, έχοντας και πανίσχυρους αλγόριθμους να μπορούν να βγάλουν άκρη μέσα σ’ αυτή τη θάλασσα των δεδομένων, χώρες όπως η Κίνα μπορούν όχι μόνο να καταγράφουν σε πραγματικό χρόνο “τι θέλει” ο λαός, αλλά ακόμα και να το προβλέψουν. Αυτό είναι κάτι που αξιωματούχοι σε κλειστές (και όχι τόσο κλειστές) συζητήσεις το παραδέχονται και το διατυμπανίζουν, πια. Τι να την κάνουμε την ελευθερία του Τύπου και τις εκλογές, σου λένε, όταν από όσα γράφει, όσα αγοράζει και όσα επισκέπτεται ο κάθε πολίτης έχουμε πλήρη εικόνα για τη ζωή του, τις συνήθειές του και τις ανάγκες του; Ίσα ίσα, με αυτό τον τρόπο ένα τέτοιο κράτος μπορεί να έχει ακόμα καλύτερη εικόνα και να υπηρετεί τους πολίτες πιο αποτελεσματικά.
Όσο περνάει ο καιρός γίνεται όλο και πιο δύσκολο να απαντήσει κάποιος πειστικά γι’ αυτό το θέμα, χωρίς τουλάχιστο να καταφεύγει αμέσως σε αποκλειστικά ηθικά ή συναισθηματικά επιχειρήματα. Παλιά πιστεύαμε ότι η ελευθερία και η ευημερία είναι έννοιες αλληλένδετες και αλληλοεξαρτώμενες, αλλά πλέον ο κόσμος μας έχει πολυάριθμα παραδείγματα ελεύθερων χωρών που τα βρίσκουν ζόρικα και, κυρίως, χωρών που ευημερούν χωρίς την ελευθερία, όπως η Σιγκαπούρη ή η Κίνα. Αυτές οι χώρες δεν έχουν καταφέρει μόνο να προσφέρουν μια καλύτερη ζωή στους πολίτες τους (κάτι που έχω δει και αυτοπροσώπως στην Κίνα), αλλά έχουν καταφέρει και να αποφύγουν σε μεγάλο βαθμό έντονες διεκδικήσεις για περισσότερη ελευθερία από τους λαούς τους -και όχι μόνο εξαιτίας της καταστολής. Η τεχνολογία όντως μπορεί να αποτελέσει ένα πανίσχυρο εργαλείο για τέτοια καθεστώτα, τα οποία άλλωστε δεν αυτοπεριορίζονται από κανόνες, ελέγχους, ρυθμίσεις και άλλα τέτοια συστατικά του “ευρωπαϊκού τρόπου ζωής”. Πλέον, όπως μου μετέφεραν στην ίδια συνάντηση, στην Τουρκία συζητούν ανοιχτά για το αν θα πρέπει να πάνε στην πλήρη απολυταρχία, δοκιμάζοντας ένα σύστημα σαν της Κίνας, αντί να συντηρούν κάτι που ακόμα θεωρητικά μοιάζει με δυτικού τύπου κεμαλική δημοκρατία.
Υπάρχει, ωστόσο, μια απάντηση που ακόμα εξασφαλίζει ότι η “δυτικού τύπου” δημοκρατία είναι το “χειρότερο πολίτευμα εκτός από όλα τα άλλα”, που έλεγε και ένας λάτρης των πούρων και του ουίσκι. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ελευθερία δεν απεικονίζει μόνο τις αντιλήψεις και τη θέληση του λαού -αλλάζει το λαό. Ένας πολίτης που θεωρεί κάποιες ελευθερίες δεδομένες γίνεται άλλος άνθρωπος από ό,τι θα γινόταν αν δεν τις είχε δεδομένες. Η ελευθερία και η εξάσκησή της επηρεάζουν την εξέλιξη της προσωπικότητάς του, τις πεποιθήσεις του για το τι είναι εφικτό, το εύρος των ονείρων και των φιλοδοξιών του, την ίδια του την ταυτότητα. Κι αυτό δεν είναι μικρό πράγμα. Είναι πλούτος για μια κοινωνία, είναι λίπασμα. Δεν ξέρω αν θα είναι αρκετό απέναντι στις αχαλίνωτες κινεζικές τεχνητές νοημοσύνες, αλλά είναι κάτι.