«Πώς θα καταλάβουμε πως θα έχει τελειώσει η κρίση;» με ρώτησε ένας φίλος πριν από μερικά χρόνια. Είχα τότε γράψει πως, όπως συμβαίνει στη διάρκεια των πολέμων, έτσι και στις κρίσεις, οι άνθρωποι πιστεύουν πως θα διαρκέσουν για πάντα και αρνούνται να φανταστούν πως κάποια στιγμή, όχι πολύ μακριά στο μέλλον, τελειώνουν. Προφανώς, όλα τα πράγματα έχουν ένα τέλος, αλλά πώς καταλαβαίνουμε πως αυτή η στιγμή έχει φθάσει; Γιατί, αντίθετα με τους πολέμους που λήγουν πανηγυρικά και τελεσίδικα με νίκη, ήττα ή κάποια συμφωνία, οι κρίσεις δεν έχουν σαφή ημερομηνία λήξης.
Μια απάντηση στο ερώτημα αυτό προσφέρει το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν ή ΑΕΠ. Μπορούμε απλά να εξετάσουμε την εξέλιξη αυτού του δείκτη που μετράει το σύνολο όλων των προϊόντων και αγαθών που παράγει μια οικονομία σε διάστημα ενός έτους. Αν βασιστούμε σ’ αυτόν, θα διαπιστώσουμε πως η κρίση ξεκινάει δειλά το 2008 (-0,3% απώλεια ΑΕΠ σε σχέση με το προηγούμενο έτος), κορυφώνεται το 2011 (απώλεια 9,1%), σταματά το 2014 (αύξηση 0,7%) και επανακάμπτει το 2015 και 2016 (απώλεια 0,4% και 0,2% αντίστοιχα). Ακολουθεί αύξηση του ΑΕΠ κατά 1,5% το 2017 και 1,9%, το 2018, ενώ προβλέπεται οριακά μεγαλύτερη αύξηση φέτος. Με βάση αυτόν τον δείκτη, η κρίση λήγει είτε το 2014 (τέλος της ουσιαστικής πτώσης του ΑΕΠ) είτε το 2017 (σταθερή αύξηση του ΑΕΠ).
Η απάντηση αυτή δεν είναι και τόσο πειστική βέβαια. Αν, αντίθετα, υιοθετήσουμε ένα αυστηρότερο κριτήριο, το απόλυτο μέγεθος του ΑΕΠ, τότε θα διαπιστώσουμε πως εξακολουθούμε να υστερούμε απελπιστικά σε σύγκριση με το ΑΕΠ που είχαμε το 2007 – θα ζήσουμε χρόνια, δεκαετίες ίσως, μέσα στην κρίση. Ούτε αυτή είναι πειστική απάντηση. Πρέπει επομένως να κοιτάξουμε πέρα από τους οικονομικούς δείκτες.
Αν περάσουμε στην σφαίρα της πολιτικής, θα διαπιστώσουμε πως τα γεγονότα του 2015 (εκλογή ΣΥΡΙΖΑ, «περήφανη διαπραγμάτευση», δημοψήφισμα) είναι η βασική αιτία που ανετράπη η δειλή ανάκαμψη του 2014. Οπως όμως η ανάκαμψη του 2014 υπήρξε θνησιγενής εξαιτίας της έλευσης του ΣΥΡΙΖΑ στην εξουσία, έτσι και η ανάκαμψη του 2017-18 υπήρξε άσφαιρη λόγω της προβληματικής του διακυβέρνησης. Με άλλα λόγια, και στις δύο περιπτώσεις οι πολιτικές εξελίξεις υπονόμευσαν αποφασιστικά την προοπτική της οικονομικής προόδου.
Το αντίθετο όμως συμβαίνει μετά τις φετινές εκλογές, που επιταχύνουν τις οικονομικές εξελίξεις, αφού, όπως ήδη φαίνεται, προσδίδουν στην ανάκαμψη που ξεκίνησε το 2017 μια δυναμική που απουσίαζε ώς τώρα. Ο συνδυασμός, με άλλα λόγια, της μεγάλης «πολιτικής διόρθωσης» που ακολούθησε το δημοψήφισμα του 2015 με μια νέα και σταθερή κυβέρνηση που διαθέτει μακροχρόνια προοπτική, ισχυρή και αποφασιστική ηγεσία και αξιόπιστη φιλοεπενδυτική οικονομική πολιτική, μας οδηγεί στον ισχυρισμό πως το 2019 είναι η χρονιά που λήγει η κρίση.
Πρόκειται προφανώς για μια υπόθεση εργασίας που θα πρέπει να επιβεβαιωθεί από μελλοντικούς οικονομικούς δείκτες. Δεν παύει όμως να είναι απόλυτα ρεαλιστική.
Η υπόθεση αυτή ενισχύεται αν ληφθεί υπόψη ο ψυχολογικός παράγοντας. Μια κρίση δεν τελειώνει όταν αρθούν τα οικονομικά και πολιτικά της αίτια, αλλά όταν η άρση αυτή αποτυπωθεί και στην αλλαγή της ψυχολογίας του κοινού, των αγορών κ.λπ. Πράγματι, φαίνεται πως η ψυχολογική αυτή αλλαγή ήδη καταγράφεται στις δημοσκοπήσεις, που δείχνουν αύξηση της αισιοδοξίας (61% πιστεύει ότι η χώρα πηγαίνει σε σωστή κατεύθυνση), στις έρευνες για το πώς βλέπουν το μέλλον οι επιχειρήσεις (αντίστοιχη άνοδος αισιοδοξίας και εμπιστοσύνης) και βέβαια στις διεθνείς χρηματαγορές (όπου το επιτόκιο του ελληνικού δανεισμού υποχωρεί σταθερά). Οπως είναι γνωστό, ένα κλίμα εμπιστοσύνης και ευφορίας μπορεί να διαμορφώσει αποφασιστικά την οικονομική πραγματικότητα (όπως και το αντίστροφο άλλωστε). Καταλήγω λοιπόν στον ισχυρισμό, σύμφωνα με τον παραπάνω συνδυασμό οικονομικών, πολιτικών και ψυχολογικών δεικτών, πως έντεκα χρόνια μετά το ξέσπασμα της κρίσης, βιώνουμε πιθανότατα το τέλος της.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.