Ταπεινή δραστηριότητα η ανάγνωση. Κι όπως το εκπαιδευτικό μας σύστημα έχει υψηλούς στόχους, απόκτηση πτυχίων «χαρτιών», καλλιέργεια πολιτικής συνείδησης στους νεαρούς βλαστούς του έθνους, δεν μπορεί να χάνει χρόνο για να ασχολείται με τα ταπεινά. Ξεπερασμένη δραστηριότητα η ανάγνωση, μέρος του αλήστου εκείνου μνήμης διπτύχου «μάθε γραφή και ανάγνωση» που συνόδευε τους παππούδες μας στα σχολικά θρανία. Εκτοτε ο κόσμος έχει αλλάξει, έχει προοδεύσει. Πολυπολιτισμικές κοινωνίες, ανοχή απέναντι σε κάθε είδους συμπεριφορά, έμφυλες ταυτότητες, πράματα και θάματα. Ο χρόνος τρέχει και η δραστηριότητα της ανάγνωσης πάει ακόμη με το κάρο.
Τι να την κάνεις την ανάγνωση όταν έχεις στη διάθεσή σου το μεγάλο όπλο της ελληνικής εκπαίδευσης, την έκθεση ιδεών; Πέντε στίχοι, μερικές φράσεις σοφίας φτάνουν για να πάρει μπρος η μηχανή της έκφρασης. Τα υπόλοιπα περιττεύουν. Ο Καραγάτσης το έλεγε, αν δεν κάνω λάθος. Σκέψου μια γυναίκα που είναι παντρεμένη κι έχει κι ένα παιδί, ερωτεύεται έναν άλλον άνδρα, χωρίζει και, όταν εκείνος την εγκαταλείπει, πέφτει στις γραμμές του τρένου. Οταν έχεις την ουσία, τι να την κάνεις την Αννα Καρένινα και τις ατέλειωτες σελίδες εκείνου του Τολστόι;
Το εκπαιδευτικό μας σύστημα κάνει ό,τι περνάει από τα χέρια του για να περιορίσει τις συνέπειες της βλαβερής αυτής συνήθειας. Η λογοτεχνία, αυτή που διδάσκει την ανάγνωση, προσφέρεται σε φιλική προς τον χρήστη συσκευασία, εγχειρίδια με συλλογές αποσπασμάτων και αναλυτικές οδηγίες που θα επιτρέψουν στο παιδί να περάσει αβρόχοις ποσί τη δοκιμασία. Το αποτέλεσμα το ζούμε καθημερινά. Ο μέσος απόφοιτος της εκπαίδευσης όχι μόνον δεν διαβάζει, αλλά δυσκολεύεται να διατυπώσει έναν στοιχειωδώς πολύπλοκο συλλογισμό με δικά του λόγια. Ο όλεθρος αποτυπώνεται και στην έρευνα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που δημοσιεύθηκε την Παρασκευή (27/9). Ο ένας στους τρεις δεκαπεντάχρονους Ελληνες έχει χαμηλές επιδόσεις στην ανάγνωση, στα Μαθηματικά και στη Φυσική. Κοινώς, στους τρεις τομείς που αποτελούν το θεμέλιο της γενικής παιδείας. Υποθέτω ότι στην ανάγνωση περιλαμβάνεται και η Ιστορία. Και, για να λέμε τα πράγματα με το όνομά τους, ανάγνωση σημαίνει κατανόηση κειμένου. Ο ένας στους τρεις δεκαπεντάχρονους δυσκολεύεται ή αδυνατεί να διαβάσει ένα κείμενο και να το κατανοήσει, κοινώς να σκεφτεί αυτό που διάβασε. Από τους άλλους δύο, όσοι είναι συνεπείς μαθητές, θα ξέρουν να το συσκευάσουν στις έτοιμες οδηγίες των εγχειριδίων.
Ας αφήσουμε κατά μέρος τις θεωρίες συνωμοσίας και τις προφητείες περί οργανωμένου αφανισμού του ελληνισμού από τις συνήθεις εχθρικές δυνάμεις. Μόνοι μας οδηγηθήκαμε στη θλιβερή αυτή κατάσταση που προσεγγίζει τα όρια της αλαλίας. Είναι ένα έργο που επετεύχθη με τη συναίνεση όσων εμπλέκονται στην εκπαίδευση, των γονέων και των εκπαιδευτικών. Τα παιδιά είναι τα θύματα, οι δε πολιτικές ηγεσίες τα θλιβερά ανδρείκελα όλων των προηγουμένων. Οι γονείς ευθύνονται διότι θέλουν το παιδί να τελειώνει μια ώρα αρχύτερα για να πάρει το χαρτί. Η ίδια έρευνα δείχνει ότι η Ελλάδα διαθέτει ποσοστό πτυχιούχων υψηλότερο από τον μέσον όρο της Ευρώπης. Οι εκπαιδευτικοί ευθύνονται διότι οι ίδιοι δυσκολεύονται να διαβάσουν. Τους βολεύουν τα εγχειρίδια και η έκθεση ιδεών, διότι διαθέτουν κι αυτοί τις οδηγίες χρήσης για να βαθμολογούν. Και μετά απορούν γιατί δεν μπορούν να εμπνεύσουν στοιχειώδη σεβασμό στην τάξη. Σε παλαιότερους καιρούς στις φιλολογικές σχολές γράφονταν όσοι αγαπούσαν το διάβασμα. Σήμερα γράφονται όσοι δεν μπορούν να γραφτούν κάπου αλλού.
Το σύνδρομο είναι σύμπτωμα μιας κοινωνίας χαμηλών απαιτήσεων και ελάχιστων προσδοκιών. Δημιουργήθηκε στη διάρκεια δεκαετιών που αποθέωσαν τις εύκολες λύσεις, την ήσσονα προσπάθεια και κατέληξαν στην περίφημη καταδίκη της αριστείας. Πόσες γενιές βγήκαν από την κρεατομηχανή; Υπάρχουν και οι εξαιρέσεις. Ομως το εκπαιδευτικό σύστημα δεν είναι φτιαγμένο για τις εξαιρέσεις. Αυτές δεν το χρειάζονται καν.
Πώς θα δώσεις ξανά στην ανάγνωση την κεντρική θέση που δικαιούται να κατέχει στην εκπαίδευση; Είναι ζήτημα «πολιτικής βούλησης»; Ελάτε τώρα. Ακόμη κι αν η πολιτική ηγεσία βρει το θάρρος να αποφασίσει μια τόσο ριζοσπαστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, θα βρεθεί αντιμέτωπη με το βαθύ κράτος της εκπαίδευσης, όλο αυτό το σύστημα της αδράνειας που έχει μάθει να διαβάζει οδηγίες συναρμολόγησης κειμένων από τα εγχειρίδια και μπαίνει στην τάξη κάθε χρόνο για να τις διδάξει και χασμουριέται από τη βαρεμάρα. Και, ως γνωστόν, το χασμουρητό είναι μεταδοτικό. Είναι σαν να ζητήσεις από πρωταγωνιστή καθημερινής σειράς να παίξει Οιδίποδα.
Και το πρόβλημα δεν είναι μόνον η ελληνική γλώσσα. Το πρόβλημα είναι ότι ένας άνθρωπος που δεν μπορεί να διαβάσει είναι ανελεύθερος γιατί δεν μπορεί να κρίνει.