Το μήνυμα της Γκρέτα: Ο κόσμος δεν μας ανήκει

Το μήνυμα της Γκρέτα: Ο κόσμος δεν μας ανήκει

4' 27" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

«Η αγάπη μου για το φυσικό περιβάλλον συνδέεται άμεσα με τη μυστηριακή διάσταση του κόσμου και της ζωής. Ανέκαθεν τιμούσα το περιβάλλον ως χώρο συνάντησης με τον Δημιουργό».

Πατριάρχης Βαρθολομαίος

Μια έφηβη με αυτοπεποίθηση, εξαιρετικά αγγλικά και έλλογο πάθος αρκεί για να κινητοποιηθούν εκατομμύρια πολιτών παγκοσμίως για την κλιματική αλλαγή. Στην πλανητική δημόσια σφαίρα, η δεκαεξάχρονη Σουηδέζα Γκρέτα Τούνμπεργκ διαθέτει συμβολική ισχύ. Η ισχύς της δεν προέρχεται από αξιώματα αλλά από την ικανότητά της να εμπνέει. Στο παγκόσμιο χωριό, το συμβολικό κεφάλαιο αποκτά αυξημένη βαρύτητα.

Η Γκρέτα δεν είναι η πρώτη οικοακτιβίστρια. Προηγήθηκαν άλλες, πιο βαριές προσωπικότητες, όπως ο πρώην αντιπρόεδρος των ΗΠΑ Αλ Γκορ. Το μήνυμα της Γκρέτα, όμως, ακούγεται περισσότερο στην εποχή της κοινωνικής δικτύωσης. Δεν παραθέτει πληθώρα τεκμηρίων για να δείξει, όπως ο Γκορ, την επικείμενη οικολογική καταστροφή. Παραπέμπει σε αυτούς που ξέρουν. «Ακούστε τους επιστήμονες», είπε στον ΟΗΕ. Η ειρωνεία είναι ότι, ενώ η τεχνοεπιστήμη έχει το δικό της μερίδιο ευθύνης για την κλιματική αλλαγή, η επιστήμη είναι αυτή που διαπιστώνει εγκύρως τις καταστροφικές συνέπειές της. Για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία μπορούμε να προβλέψουμε (όχι να προφητεύσουμε) την εξαφάνισή μας!

Ηθικό όραμα

Το μήνυμα της Γκρέτα είναι ακτιβιστικό: αρθρώνει ένα ηθικό όραμα, είναι δηκτική, καταδικάζει απερίφραστα τους ιθύνοντες («πώς τολμάτε;»), επωμίζεται προσωπικό κόστος (δεν πάει σχολείο, διασχίζει με πλοίο τον ωκεανό), απευθύνεται στους πολλούς. Η ανυπομονησία της υπογραμμίζει ότι ο χρόνος τελειώνει – το Διακυβερνητικό Πάνελ για την Κλιματική Αλλαγή του ΟΗΕ προειδοποιεί ότι απομένουν 12 χρόνια για να μην καταστεί η κλιματική βλάβη μη αναστρέψιμη. Φυσικά, δεν λείπουν οι λοιδορίες εις βάρος της – όταν λείπουν τα επιχειρήματα, σπιλώνεται ο ομιλητής.

Αν η γλώσσα της Τούνμπεργκ αποπνέει ευθύτητα και πάθος, η γλώσσα άλλων εφήβων έχει μεταφυσική χροιά. Πέρυσι, η 13χρονη, ιθαγενούς καταγωγής, Καναδή ακτιβίστρια Οτομν Πέλτιερ είπε στον ΟΗΕ: «Το νερό μας αξίζει να το μεταχειριζόμαστε σαν άνθρωπο με ανθρώπινα δικαιώματα […]». Ξαφνιάζει αυτή η προσέγγιση: δικαιώματα στο νερό; Ωστόσο, δεν είναι πολύ διαφορετική από αυτή του Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης, ο οποίος καλούσε τα λουλούδια να δοξολογούν τον Κύριο.

Για τον καρτεσιανό ρασιοναλιστή, η γλώσσα αυτή είναι ακατάληπτη. Για τον στοχαστικό ορθολογιστή εκφράζει ένα υπόρρητο αίτημα για μια νέα μεταφυσική θεώρηση – την επιθυμία να παραμεριστεί η μηχανιστική-χρησιμοθηρική αντίληψη της φύσης χάριν μιας ολιστικής-σχεσιακής. Στον πυρήνα της βρίσκονται αρχέγονα ερωτήματα: Τι έχει αξία στη ζωή; Ποια είναι η θέση μας στον κόσμο;

Ο μεγάλος φιλόσοφος Αλφρεντ Νορθ Γουάιτχεντ χρησιμοποιεί ανθρωπομορφική γλώσσα για να περιγράψει μια οργανική μεταφυσική για το σύμπαν, η οποία συλλαμβάνει την ατελεύτητη δημιουργικότητά του. Αν δούμε τη ζωή ως ένα απλό «δεδομένο», γράφει, χάνουμε την «ποιοτική» της διάσταση – την ύπαρξη του «ιδεώδους» στο «πραγματικό», του νοήματος στο «δεδομένο». Κάθε οντότητα (ανθρώπινη ή μη) έχει έναν «χαρακτήρα», ο οποίος απορρέει από τις σχέσεις του με άλλες οντότητες και τον τρόπο που υλοποιούνται οι δυνατότητες που εμπεριέχει. Το νερό λ.χ. αποκτά αξία πέραν της χρηστικής, όταν αναγνωρίζουμε σε αυτό και άλλες δυνατότητες, π.χ. αισθητικές, συμβολικές ή θρησκευτικές. Για να οξύνουμε την ευαισθησία μας, πρέπει να διαθέτουμε μεταφυσική εγρήγορση.

Οι σημερινοί οικοακτιβιστές δεν στηλιτεύουν απλώς συγκεκριμένες τεχνολογίες, βιομηχανικές πρακτικές και καταναλωτικές συνήθειες, αλλά θραυσματικά εκφράζουν το αίτημα για ένα διαφορετικό νόημα ζωής: η ζωή στον πλανήτη δεν είναι ένα χρηστικό «δεδομένο», αλλά δώρο που εμπνέει δέος και μυστήριο. Για τις δύο κύριες ιδεολογίες διαχείρισης του σύγχρονου καπιταλισμού –τον φιλελευθερισμό και τη σοσιαλδημοκρατία– το αίτημα αυτό προκαλεί αμηχανία. Οι διαφορές τους υποκρύπτουν την κοινή πίστη στον παραγωγισμό – την αέναη ανάπτυξη, τροφοδοτούμενη από ορυκτά καύσιμα. Η κλιματική αλλαγή δείχνει τη χιμαιρική φύση αυτής της επιδίωξης. Αποδεικνύεται αυτοκαταστροφικό να θεωρούμε τη φύση απλώς «πόρο».

Η χριστιανική μεταφυσική

Η κοσμοαντίληψη που καταδεικνύεται στη γλώσσα των νεαρών οικολόγων βρίσκει συνεκτική έκφραση στη χριστιανική μεταφυσική (και όχι μόνον). Η φύση δεν απαρτίζεται απλώς από απρόσωπες αιτιώδεις δυνάμεις, αλλά μετέχει, με τα λόγια του Μάξιμου του Ομολογητή, σε μια «κοσμική λειτουργία». Στην ιουδαιοχριστιανική παράδοση, γράφει ο Πάπας στην εγκύκλιο επιστολή «Δοξασμένος να ’σαι» (Laudatio si’, 2015), η «δημιουργία» είναι ευρύτερη από τη «φύση»: υποδηλώνει το σχέδιο του Θεού, στο οποίο «κάθε δημιούργημα έχει τη δική του αξία και σημασία». Η δημιουργία του ανθρώπου κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Θεού δίνει στον άνθρωπο την τεράστια ευθύνη για την προστασία της Κτίσης: ο Θεός έθεσε τον άνθρωπο «στον παράδεισο της χαράς και της τέρψεως, για να εργάζεται σε αυτόν και να τον φυλάσσει» (Γένεσις, 2.15). Στη Βίβλο δεν υπάρχει χώρος για «τυραννικό ανθρωποκεντρισμό». Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος τονίζει το «ασκητικό στοιχείο» για την υπεύθυνη διαχείριση της Δημιουργίας. Η ασκητικότητα επιβάλλει αυτοσυγκράτηση, η οποία καθιστά τη διαχείριση εγκρατή.

Και οι δύο Προκαθήμενοι τονίζουν εμφατικά τη συνάφεια οικολογίας, πνευματικότητας και πολιτικής. «Το ανθρώπινο και το φυσικό περιβάλλον χειροτερεύουν μαζί», παρατηρεί ο Πάπας. Πρέπει να δούμε τη «συνέχεια» μεταξύ «προσωπικής, πνευματικής στάσης και δημόσιας πολιτικής», τονίζει ο Πατριάρχης. Η «ειδωλοποίηση» της οικονομίας και της ισχύος παράγει απληστία και ανισότητες. Αντίστοιχη είναι η άποψη ρηξικέλευθων φιλοσόφων, όπως ο Καστοριάδης. Η καπιταλιστική φαντασίωση της απεριόριστης ανάπτυξης επιφέρει φυσική και «ανθρωπολογική καταστροφή», μετατρέποντας τους ανθρώπους σε «παραγωγικά, καταναλωτικά ζώα». Η οικολογία είναι βαθιά ανατρεπτική στο μέτρο που θέτει εκ νέου το ζήτημα των ανθρώπινων αναγκών. Η πραγματικά ορθολογική κοινωνία είναι αυτή που ασκεί τη συλλογική «φρόνηση» – συζητάει αξίες, θέτει όρια, ξέρει να αυτοπεριορίζεται.

Αυτό είναι το βαθύτερο μήνυμα της Γκρέτα – ο κόσμος δεν μας ανήκει. Οφείλουμε να είμαστε οι συνετοί οικονόμοι της Δημιουργίας.

* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή