Εν αρχή ην ο άνεμος. Αυτός που υπήρχε πριν από τον άνθρωπο και θα υπάρχει και μετά. Αυτός που έφερε Αχαιούς, Δαναούς και άλλους Ελληνες πολεμιστές στη μικρασιατική ακτή για να υποτάξουν την Τροία, αυτός που εμπόδιζε την εκστρατεία τους, έως ότου ο πρώτος τη τάξει βασιλιάς θυσίασε την κόρη του. Χωρίς τον άνεμο, δεν θα υπήρχε εκστρατεία, δεν θα υπήρχε λόγος. Χωρίς τον λόγο, ο άνεμος θα ήταν ασήμαντος – αιώνιος και ακαταμάχητος, αλλά εφήμερος, ασήμαντος.
Χωρίς τον λόγο δεν θα υπήρχε, στην είσοδο της έκθεσης, η εικόνα του Αχιλλέα να ερωτεύεται την Πενθεσίλεια, βασίλισσα των Αμαζόνων, τη στιγμή που τη σκοτώνει σε μάχη, όπως τους απαθανάτισε ο Αθηναίος Εξηκίας σε μελανόμορφο αγγείο.
Ούτε θα υπήρχαν τα σύγχρονα έργα από ξύλο, πηλό και ατσάλι του Αντονι Κάρο, οι «Σκαιές Πύλες», ο «Πρίαμος», ο «Θάνατος του Εκτορα». Τα αντικείμενα –είτε προϊόντα τέχνης, είτε αρχιτεκτονικά υπολείμματα, είτε από την εποχή του χαλκού, είτε σημερινά– εκτίθενται πάνω στον δαντελωτό ιστό του πιο εφήμερου, του πιο ισχυρού επιτεύγματος του ανθρώπου, του λόγου.
Η ποίηση του Ομήρου είναι ο συνδετικός ιστός του κόσμου της μεγάλης έκθεσης «Τροία: μύθος και πραγματικότητα» που άνοιξε πριν από λίγες ημέρες στο Βρετανικό Μουσείο. Ενας κόσμος που δεν περιορίζεται ούτε στη γεωγραφική περιοχή της «Ιλιάδας» και της «Οδύσσειας» ούτε στην εποχή των τραγικών ηρώων του Ομήρου και του μαθητή του, Βιργιλίου. Χωρίς τον Ομηρο δεν θα υπήρχε Βιργίλιος· δεν θα υπήρχε το πλαίσιο συνείδησης και συμπεριφοράς που διαμόρφωσε τον αρχαίο ελληνικό κόσμο, που πρόσφερε τον ιδρυτικό μύθο της Ρώμης, που λειτούργησε και σαν οδηγός ευγενούς συμπεριφοράς στη χριστιανική εποχή, έως και τις ημέρες μας.
Χωρίς τις αφηγήσεις για τις μάχες, τους έρωτες, τα μίση και τις προδοσίες, που πέφτουν σαν σπόροι στη φαντασία κάθε νέας γενιάς, τα αρχαιολογικά ευρήματα από τα τέλη του 19ου αιώνα δεν θα προσείλκυαν μεγαλύτερη προσοχή απ’ ό,τι αυτά σε αμέτρητες άλλες εκσκαφές σε όλο τον κόσμο. Χωρίς την ποιητική ορμή και εξαιρετικά δουλεμένη τέχνη της αφήγησης, χωρίς την αλήθεια τους για την ανθρώπινη φύση, οι λέξεις αυτές θα ήταν «έπεα πτερόεντα» – στιγμιαία, ασήμαντα, χαμένα.
Ομως (παρά την αδιάκοπη παρέμβαση των ελληνικών θεών στα δρώμενα), τα λόγια του Ομήρου είναι χτισμένα από σάρκα και αίμα, από πόθο και φθόνο, από έρωτα και μίσος, από ελπίδα και θρήνο. Παίρνουν ζωή από τη φλόγα που καίει στην καρδιά κάθε ανθρώπου, δίνουν μορφή στη μοιραία στιγμή που η ομίχλη του πάθους θολώνει το μυαλό του εραστή, του πολεμιστή, του δολοφόνου.
Παρουσιάζουν τον άνθρωπο όπως είναι, όχι μόνο όπως θέλει να είναι. Μέσα σε αυτή την πηγαία ειλικρίνεια, ο Ομηρος παρουσιάζει τον εχθρό –τους Τρώες– με τις ίδιες αρετές (ίσως και περισσότερες, στην περίπτωση του Εκτορα) και αδυναμίες των Ελλήνων (όπως ονομάστηκαν αργότερα). Το ομηρικό ήθος –βοήθα φίλους, βλάψε εχθρούς– ισχύει ακόμη σήμερα, παρά τις προσπάθειες του χριστιανισμού και ύστερα του Διαφωτισμού για τη συλλογική αποδοχή των κανόνων δικαίου. Οχι μόνο ισχύει, αλλά είναι η βάση του λαϊκισμού και του εθνικισμού που φουντώνει σήμερα – επειδή, πολύ απλά, βρίσκεται στον πυρήνα της ανθρώπινης συμπεριφοράς.
Ο Ομηρος –οι ραψωδοί που διαμόρφωσαν την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια»– άντεξε επειδή έδωσε σχήμα, χρώμα, βάθος σε αυτά που ο καθένας θεωρεί δικές του σκέψεις και εμπειρίες, δικά του αισθήματα. Ο πόλεμος του Ομήρου είναι κάθε πόλεμος (όπως επιβεβαιώνουν φράσεις στρατιωτών τού σήμερα που αναρτώνται σε πινακίδες στην έκθεση), είναι η αιώνια προσπάθεια του ανθρώπου να διαχειριστεί τη βία και τις δυνάμεις που τον ξεπερνούν. («Είν’ η προσπάθειές μας, των συφοριασμένων·/ είν’ η προσπάθειές μας σαν των Τρώων», παρατηρεί ο Καβάφης.) Ο Οδυσσέας είναι η μορφή της ανθρώπινης ορμής για επιβίωση και επιστροφή στα οικεία, στην πατρώα γη, όσο κι αν αυτή αλλάζει (ο νόστος, ο θάνατος των μνηστήρων, η αγκαλιά της Πηνελόπης επαναφέρουν την τάξη, αλλά ο χρόνος περνάει, η Αθηνά αναγκάζεται να κάνει τον πατέρα Λαέρτη νέο πάλι, ο πιστός σκύλος Αργος πεθαίνει).
Οι επιμελητές της έκθεσης (κλείνει στις 8/3/20) έχουν συγκεντρώσει σπουδαία έργα από τις συλλογές του Βρετανικού και πολλών άλλων μουσείων: ευρήματα από την Τροία, πάπυροι με αποσπάσματα ομηρικής ποίησης, έργα τέχνης εμπνευσμένα από τα έπη σε κάθε εποχή που μεσολάβησε έως τη δική μας.
Οσο σημαντικά και εντυπωσιακά και αν είναι τα έργα και τα αντικείμενα, ο λόγος κυριαρχεί – από τυπωμένα αποσπάσματα ποίησης αναρτημένα στους τοίχους και την ανάγνωσή τους στα αρχαία ελληνικά και τα αγγλικά, έως βίντεο με γυναίκες πρόσφυγες από τη Συρία να λένε τα λόγια των σκλαβωμένων γυναικών της Τροίας όπως τα φαντάστηκε ο Ευριπίδης.
Στις στιγμές σιωπής, κυριαρχεί ο άνεμος που ακούγεται από την πρώτη αίθουσα. Αιώνιος, μουγγός, αναμένοντας τον ποιητή του.