Τον τελευταίο καιρό προσπαθώ να καταλάβω γιατί το Brexit και η προεδρία Τραμπ μου προκαλούν τόσο βαθιά θλίψη και ανησυχία. Γιατί παίρνω τόσο προσωπικά αυτό που εγώ βλέπω ως λάθος πορεία των ψηφοφόρων στη Βρετανία και στις ΗΠΑ; Δεν γεννήθηκα, δεν έζησα, δεν σπούδασα, δεν επένδυσα χρόνο ή χρήμα σε αυτές τις χώρες. Ούτε πιστεύω ότι η επιρροή τους, ως διαδοχικές αυτοκρατορίες, ήταν πάντα θετική. Εως ένα σημείο, μπορώ να εξηγήσω την ανησυχία μου ως αυτή του ανθρώπου που, στα μέσα (και κάτι) της ζωής του, έχει διαμορφώσει σταθερές ιδέες για τον κόσμο και δεν δέχεται αυτά που ταράζουν ή απειλούν τις ισορροπίες. Είναι μια βαθιά συντηρητική στάση αυτή, καταλαβαίνω.
Πιο βαθιά, όμως, είναι η ανησυχία που δεν πηγάζει μόνο από το γεγονός ότι διαφωνώ με τις ιδέες και τις συμπεριφορές των εκφραστών του Brexit και του Τραμπ, αλλά και από την αίσθηση ότι η κοινωνία (διεθνώς) χάνει την επαφή της με την πραγματικότητα. Παλιά διχαζόμασταν βάσει όσων πιστεύαμε. Μπορεί να είχαμε διαφορετικά ενδιαφέροντα, συμφέροντα και φιλοδοξίες, αλλά μπορούσαμε να κρίνουμε εαυτούς και άλλους με βάση το πόσο οι αντιλήψεις μας ανταποκρίνονταν στην πραγματικότητα, στην αλήθεια. Σήμερα η αλήθεια προσαρμόζεται για να εξυπηρετήσει τις απόψεις και τα συμφέροντά μας, ή απορρίπτεται τελείως, ως ενοχλητικό επιχείρημα αντίπαλης ομάδας.
Εδώ η ανησυχία και η θλίψη παίρνουν προσωπική μορφή. Η Βρετανία και οι ΗΠΑ διαδραμάτισαν τον μεγαλύτερο ρόλο στην εξέλιξη του διεθνούς συστήματος διακυβέρνησης του τελευταίου αιώνα, με βάση τη φιλελεύθερη δημοκρατία. Η πρωτοφανής ανάπτυξη της δημοκρατίας και της ευημερίας σε σχεδόν όλο τον πλανήτη οφείλεται στις ιδέες και στους θεσμούς που εφηύραν και υποστήριξαν οι διανοητές, οι ακτιβιστές και οι πολιτικοί αυτών των χωρών. Μπορεί τα δικά τους συμφέροντα να έρχονταν πρώτα, αλλά η Βρετανία και ύστερα, σε μεγαλύτερο βαθμό, οι ΗΠΑ διαμόρφωσαν τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Τώρα, την ώρα που οι εξελίξεις σε αυτές τις χώρες αλλά και στο διεθνές σύστημα απαιτούν ευελιξία και προσοχή ώστε να μην ξεφύγουν από κάθε έλεγχο, οι ΗΠΑ και η Βρετανία γυρίζουν την πλάτη στον κόσμο.
Την ίδια ώρα, οι κυβερνώντες των δύο χωρών υιοθετούν πολιτικές και συμπεριφορές που ίσως ευνοήσουν κάποιους αλλά υπονομεύουν τα συμφέροντα του συνόλου. Η μελέτη των δεδομένων δείχνει ότι η κλιματική αλλαγή, η ρύπανση, η ανεξέλεγκτη τεχνολογική εισβολή στη ζωή μας, η οικονομική και κοινωνική ανισότητα, ο εσωτερικός διχασμός, η ανοχή για αυταρχικά καθεστώτα (που οδηγεί στη μίμησή τους και σε δημοκρατικές χώρες), προμηνύουν ζοφερό μέλλον για την ανθρωπότητα. Πέρα από τις προσπάθειες της (ουραγού στην τεχνολογία) Ε.Ε. να θέσει κάποια όρια στην επίθεση κατά του ατόμου, παρατηρούμε τον ολοένα μεγαλύτερο περιορισμό των ατομικών ελευθεριών – είτε σε χώρες όπου ο έλεγχος ήταν πάντα απόλυτος, είτε σε δημοκρατικές χώρες όπου δικαιώματα και θεσμοί υπονομεύονται από το πολιτικό συμφέρον που ωφελείται από την καλλιέργεια του ψέματος. Το αποτέλεσμα: ενώ είναι επιτακτική η ανάγκη για συναίνεση ουδείς γνωρίζει ποια είναι η αλήθεια και ποιες οι πιθανές διέξοδοι.
Οι εξελίξεις στις ΗΠΑ είναι ενδεικτικές του αδιεξόδου. Η πλειοψηφία που κατέχουν οι Δημοκρατικοί στη Βουλή των Αντιπροσώπων παραπέμπει τον Ντόναλντ Τραμπ για κατάχρηση εξουσίας και παρακώλυση της έρευνας εναντίον του. Είτε βάσιμες είτε όχι οι βαριές κατηγορίες, οι Ρεπουμπλικανοί που ελέγχουν τη Γερουσία είναι αποφασισμένοι να καταψηφίσουν την παραπομπή όταν φθάσει στη Γερουσία. Ο διχασμός αυτός εκφράζεται και από τους πολίτες – για τους μεν ο Τραμπ είναι εγκληματίας, για τους δε θύμα. Από τον αγαπημένο τραμπικό ισχυρισμό fake news είναι σύντομος ο δρόμος προς το fake truth – όπου το πολιτικό και προσωπικό συμφέρον κρίνει τι είναι αληθές και τι όχι. Στη Βρετανία, από το δημοψήφισμα υπέρ του Brexit τον Ιούνιο του 2016 μάθαμε και για τα ψέματα της εκστρατείας υπέρ της εξόδου από την Ε.Ε. και για τη συμμετοχή αθέμιτων παραγόντων. Οι οπαδοί του Brexit, όμως, αδιαφόρησαν για αποκαλύψεις και καταγγελίες. Μπορεί στις πρόσφατες εκλογές περισσότεροι Βρετανοί να ψήφισαν για κόμματα που πρότειναν νέο δημοψήφισμα, απ’ όσους ψήφισαν για κόμματα που είναι υπέρ της εξόδου. Ομως, οι οπαδοί του Brexit αρκούσαν για να δώσουν άνετη πλειοψηφία στους Συντηρητικούς και σε έναν πολιτικό που έχτισε την καριέρα του πάνω σε ψέματα.
Ο Μπόρις Τζόνσον –ετοιμόλογος, γνώστης των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων– ίσως ισχυριστεί ότι το «ευγενές ψεύδος» είναι βασικό συστατικό της πολιτικής. Ομως, αυτό που ο ίδιος, ο Τραμπ, και οι σύμβουλοί τους κάνουν συνειδητά, είναι να διαμορφώνουν έναν κόσμο όπου η αλήθεια ακυρώνεται, δεν μετράει. Αυτό οδηγεί στην κυριαρχία του μεγαλύτερου ψεύτη, έως ότου βρεθεί ακόμη μεγαλύτερος. Υποσκάπτει τις βάσεις του πολιτισμού, που είναι προσωπική υπόθεση όλων.