Το εύκολο είναι να βλέπεις τον κόσμο άσπρο-μαύρο, να αντιλαμβάνεσαι τα προβλήματα στην απλούστερη εκδοχή τους και, αν είσαι αυτάρεσκος σχολιαστής, να προβάλλεις εξωπραγματικά αιτήματα, εγκαλώντας τους λήπτες αποφάσεων γιατί δεν τα ικανοποιούν. Το δύσκολο είναι να αντιμετωπίζεις κατάματα τη συνθετότητα των προβλημάτων χωρίς να παραλύεις, να αναγνωρίζεις τόσο την τεχνική όσο και την ηθική-αξιακή διάσταση των θεμάτων που διαχειρίζεσαι, και, αν είσαι κυβερνήτης, να αναζητείς τρόπους με τους οποίους θα συμβιβάζεις αντικρουόμενα αγαθά.
Διαφορετικά: είναι εύκολο για έναν ηγέτη να αποφασίσει μεταξύ μιας καλής και μιας κακής επιλογής – την απάντηση τη δίνει η ανάλυση κόστους-οφέλους. Συνηθέστερα, ο ηγέτης καλείται να διαλέξει μεταξύ μιας περισσότερο ή λιγότερο κακής εναλλακτικής ή, ακόμα πιο δύσκολο, να δράσει γνωρίζοντας πως ό,τι κι αν κάνει θα είναι λάθος – κάτι θα αφήσει απέξω.
Αυτά είναι «τραγικά ερωτήματα», παρατηρεί η φιλόσοφος Μάρθα Νουσμπάουμ. Τραγικά διότι ό,τι κι αν αποφασίσει είναι ηθικώς επιλήψιμο.
Στο θεατρικό έργο του Ζαν-Πολ Σαρτρ «Βρώμικα χέρια», η πλοκή εκτυλίσσεται προς το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Οι κύριοι πρωταγωνιστές είναι δύο κομμουνιστές – ένας νεαρός ιδεολόγος, συνεπαρμένος με την καθαρότητα των ιδανικών του, και ένας βετεράνος πραγματιστής ηγέτης. Κάποια στιγμή, ο φλογερός νεαρός κατηγορεί τον πραγματιστή ηγέτη ότι, με τη συνεργασία που προτείνει με τις αντίπαλες συντηρητικές δυνάμεις, ξεπουλά την ιδεολογία του. «Πώς γαντζώνεσαι στην καθαρότητά σου νεαρέ!», του αντιτείνει ο βετεράνος. «Εντάξει, μείνε καθαρός. Η καθαρότητα είναι για έναν γιόγκι ή μοναχό. Εγώ έχω βρώμικα χέρια. […] Αλλά τι ελπίζεις; Νομίζεις ότι μπορείς να κυβερνάς αθώα;».
Ο ηθικός κώδικας
Ο Μακιαβέλλι, ο οξυδερκέστερος μελετητής του εξουσιαστικού φαινομένου, ήταν κατηγορηματικός: είναι αδύνατον να κυβερνάς αθώα. Μόνον οι αφελείς, οι μονοθεματικοί, ή οι ιδεοληπτικοί πιστεύουν το αντίθετο. «Ο δημόσιος βίος», γράφει ο Ησαΐας Μπερλίν, «έχει τη δική του ηθική», η οποία διαφέρει από την ιδιωτική. Οπως ο καλός γιατρός θα ακρωτηριάσει τον ασθενή αν χρειαστεί, ο καλός κυβερνήτης ίσως αναγκαστεί να πάρει δύσκολες αποφάσεις, ανάλογα με τη συγκυρία – να περικόψει εισοδήματα, να αποκτήσει παράτυπα λίστες φοροφυγάδων, να διασφαλίσει τη δημόσια τάξη με τη βία, να συνεργαστεί με τον αντίπαλο, κ.ο.κ.
Ποιος είναι ο ηθικός κώδικας του ηγέτη στον δημόσιο βίο; «Virtu», λέει ο Μακιαβέλι: ο συνδυασμός ρώμης, στρατηγικής ευφυΐας, τόλμης, πονηριάς και αυτοπειθαρχίας – όλα στην υπηρεσία μιας δυνατής, ευημερούσας και ευνομούμενης πολιτείας. Ο μακιαβελικός ηγέτης θέτει διαρκώς στον εαυτό του το ερώτημα: πώς θα διασφαλίσω το μακροχρόνιο συμφέρον της οντότητας που διοικώ;
Ωστόσο, ο κίνδυνος με τον ηγέτη που διέπεται από τη μακιαβελική αρετή (virtu) είναι ότι αυτή μπορεί να εκτραπεί – να οδηγήσει σε παράνομα ή ανήθικα αυτο-εξυπηρετικές πρακτικές. Το παράδειγμα Τραμπ είναι χαρακτηριστικό. «Αν ο πρόεδρος κάνει κάτι που πιστεύει ότι θα τον βοηθήσει να επανεκλεγεί για το δημόσιο συμφέρον, αυτό δεν είναι […] λόγος για την παραπομπή του», δήλωσε πρόσφατα ο συνήγορός του Αλαν Ντέρσοβιτς στη Γερουσία. Με άλλα λόγια, ό,τι κάνει ο πρόεδρος είναι θεμιτό!
Στη φιλελεύθερη δημοκρατία, όμως, είμαστε πιο απαιτητικοί. Η μακιαβελική αρετή είναι μεν απαραίτητη, αλλά, για να ασκείται σωστά, πρέπει να συνδυάζεται με την αριστοτελική αρετή. Αυτό δεν είναι εύκολο – η ένταση μεταξύ τους είναι ανεξάλειπτη· η δεύτερη ενίοτε αντιστρατεύεται ό,τι επιτάσσει η πρώτη.
Ο Αριστοτέλης κατανοεί τη συνθετότητα των ανθρώπινων υποθέσεων («τα πρακτά») και προτείνει την αρχή της μεσότητας. Γνωρίζει ότι το έλλειμμα και η υπερβολή (τα δύο άκρα) μπορούν να καταστρέψουν τον άνθρωπο, γι’ αυτό συνιστά τη μέση οδό. Δεν πρόκειται για την αναζήτηση του μεσαίου σημείου σε μια ευθεία γραμμή, αλλά για την ισορροπημένη κρίση – την κρίση που αποφεύγει την έλλειψη και την υπερβολή. Θαρραλέος λ.χ. δεν είναι αυτός που φοβάται τα πάντα (δειλία), αλλά ούτε αυτός που δεν φοβάται τίποτε (αποκοτιά). Η σύνεση –η ισορροπημένη κρίση– είναι το ζητούμενο. Για τον Αριστοτέλη, γράφει ο φιλόσοφος Στιούαρτ Χαμσάιρ, «η ισορροπία συνιστά ένα βαθύ ηθικό ιδεώδες σε έναν κόσμο με αναπόφευκτες συγκρούσεις».
«Τραγικά ερωτήματα»
Οι επιλογές του δημοκρατικού κυβερνήτη που χειρίζεται «τραγικά ερωτήματα» είναι πάντοτε ηθικά ελλειμματικές. Δεν υπάρχει, λ.χ., άψογη πολιτική στο μεταναστευτικό. Αν γείρει την πλάστιγγα προς την προστασία των συνόρων με κάθε τρόπο, κινδυνεύει να γίνει απάνθρωπος και να παραβεί διεθνείς συνθήκες. Αν, από την άλλη, δώσει την εντύπωση ότι όλοι είναι ευπρόσδεκτοι, η χώρα θα γίνει πόλος έλξης μεταναστών, κάτι που απεχθάνεται η κοινή γνώμη, την οποία δημοκρατικά κυβερνά. Η μακιαβελική αρετή υποδεικνύει πυγμή. Η αριστοτελική αρετή συμβουλεύει σύνεση – ούτε υπερβολικά αυστηρός ούτε πολύ γενναιόδωρος.
Για τις ΜΚΟ το δίλημμα αυτό δεν τίθεται, εφόσον είναι εξ ορισμού ανθρωπιστικές (δηλαδή, μονοθεματικές) οργανώσεις – ενδιαφέρονται, ορθά, για την ευημερία των μεταναστών και προσφύγων. Στην πολιτική αρένα, για τους «Δεξιούς», το δίλημμα τείνει να παρακάμπτεται, εφόσον προκρίνουν ένα σκέλος του – την κρατική κυριαρχία.
Για τους «Αριστερούς», από την άλλη, η προτίμηση αντιστρέφεται – προτάσσουν ιδεολογικά την ανθρώπινη αλληλεγγύη.
Η ακραία εκδοχή της «δεξιάς» διαχείρισης είναι οι Τραμπ και Ορμπαν – όχι στους παράνομους ξένους. Η ακραία εκδοχή της «αριστερής» διαχείρισης ήταν η κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ: η ιδεοληψία θόλωσε την κρίση τους – πελαγοδρομούσαν μεταξύ της ιδεολογικής καθαρότητας και των «βρώμικων χεριών».
Ο συνετός ηγέτης αναζητεί διαρκώς, σε μια διαρκή ακροβασία, την ισορροπημένη κρίση: και αποθαρρύνει μακιαβελικά την παράτυπη μετανάστευση και θέτει στον εαυτό του το σωκρατικό ερώτημα αν πράττει δίκαια. Οι οδυνηρές επιλογές του δοκιμάζουν και συγχρόνως σμιλεύουν το χαρακτήρα του. Απαιτούν εσωτερική προετοιμασία: φαντασία και διαύγεια, αποφασιστικότητα και δικαιοσύνη. Ο συνετός ηγέτης με τα «βρώμικα χέρια» πασχίζει να ζει σε δύο παράλληλα σύμπαντα – το μακιαβελικό και το αριστοτελικό. Συχνά αποτυγχάνει.
Ενίοτε το καταφέρνει.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.