Η κατάσταση που έχει διαμορφωθεί στα νησιά του Βορειοανατολικού Αιγαίου, ιδιαίτερα στη Χίο και στη Λέσβο, θυμίζει γόρδιο δεσμό. Τα κλιμακούμενα βίαια επεισόδια, οι συγκρούσεις ανάμεσα σε κατοίκους και αστυνομικές δυνάμεις γύρω από τις περιοχές που έχουν επιταχθεί, οι επιθέσεις κατά αστυνομικών στα ξενοδοχεία όπου κατέλυσαν, στη Χίο, δείχνουν μια κατάσταση σχεδόν εκτός ελέγχου. Και δεν είναι ορατή η διέξοδος από αυτή.
Για την κυβέρνηση η πρόκληση είναι μεγάλη, πρόκειται πιθανότατα για τη μεγαλύτερη κρίση που έχει έως τώρα κληθεί να χειριστεί. Στο προσφυγικό – μεταναστευτικό έχει αποδειχθεί ότι δεν υπάρχουν έτοιμες απαντήσεις, ούτε εγγυήσεις ότι πολιτικές και μέτρα που εφαρμόστηκαν παλαιότερα θα έχουν αποτέλεσμα εάν εφαρμοστούν ξανά. Και, βεβαίως, δεν βοηθούν οι συγκρίσεις. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που ανατρέχουν στο 2015 και στις εκατοντάδες χιλιάδες αφίξεις στα ελληνικά νησιά μέσα σε διάστημα λίγων μηνών. Στις αφίξεις εκείνες, ωστόσο, υπήρξε συνέχεια με τον βαλκανικό διάδρομο και τη μετακίνηση της συντριπτικής πλειονότητας των προσφύγων και μεταναστών προς τις βορειοευρωπαϊκές χώρες.
Η βασική διαφορά της κατάστασης σήμερα είναι ότι όσοι φθάνουν στην Ελλάδα θα παραμείνουν εδώ, πλην ελαχίστων που καταφέρνουν να μετακινηθούν μέσω παράνομων δικτύων διακίνησης προς κάποια άλλη ευρωπαϊκή χώρα ή όσων λίγων εξασφαλίζουν το δικαίωμα μετάβασης κυρίως για λόγους οικογενειακής επανένωσης. Κατά τα λοιπά, η απροθυμία των Ευρωπαίων εταίρων να γίνουν συμμέτοχοι στην προσπάθεια κατανομής βαρών καθίσταται διαρκώς σαφής.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η κυβέρνηση είναι ότι δεν μπορεί να πείσει για την ειλικρίνεια των προσθέσεων και την αποτελεσματικότητα του σχεδίου που θέλει να εφαρμόσει. Στα νησιά φοβούνται ότι οι νέες δομές απλώς θα προστεθούν στις υφιστάμενες και ο αριθμός των αιτούντων άσυλο που εγκλωβίζονται εκεί θα διογκώνεται διαρκώς. Στην ηπειρωτική Ελλάδα φοβούνται ότι η προοπτική κατασκευής δομών θα εξελιχθεί σε νέες Μόριες παντού.
Οι επιλογές δεν είναι πολλές και τα περιθώρια χειρισμών διαρκώς στενεύουν. Η μόνη πιθανότητα να πείσει η κυβέρνηση για την αποτελεσματικότητα των επιλογών της είναι να καταφέρει μια σταθερή ροή επιστροφών όσων δεν δικαιούνται άσυλο, σε αριθμούς ανάλογους με εκείνους των αφίξεων, προκειμένου να σταθεροποιηθεί ο αριθμός όσων τελικά μένουν στη χώρα. Εφόσον ισχύει ότι εκείνοι που πραγματικά δικαιούνται άσυλο είναι μικρή μειοψηφία όσων πλέον φθάνουν στη χώρα, ένας αποτελεσματικός μηχανισμός επιστροφών μπορεί να λειτουργήσει σαν βαλβίδα εκτόνωσης της συσσωρευμένης δυσαρέσκειας και οργής στα νησιά, οι κάτοικοι των οποίων δικαίως αγανακτούν με τους συνεχείς πειραματισμούς.