Ποια διλήμματα αντιμετωπίζει μια κυβέρνηση όταν προγραμματίζει πώς θα δαπανήσει δημόσιο χρήμα για οργανισμούς όπως τα πανεπιστήμια, τα ερευνητικά ιδρύματα, τα νοσοκομεία, τα κέντρα απεξάρτησης ή τα σχολεία; Αναρωτήθηκα, επειδή πρόσφατα έγινα μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνας Τεχνολογίας και Καινοτομίας, αλλά και της επιτροπής για το Σχέδιο Ανάπτυξης 2020-2030.
Ο εύκολος τρόπος για έναν τέτοιο προγραμματισμό είναι να καταγράψεις μια σειρά από στόχους και εργαλεία πολιτικής, και να πεις ότι θα κατανείμεις όσα χρήματα και ενέργεια διαθέτεις σε όλο τον κατάλογο. Τα περισσότερα «σχέδια» και «προγράμματα» έτσι καταρτίζονται. Η προηγούμενη Εθνική Αναπτυξιακή Στρατηγική (Μάιος 2019) είχε εκατοντάδες επιμέρους στόχους και δράσεις, σχεδόν όλα αξιέπαινα.
Ο τρόπος αυτός έχει το πλεονέκτημα ότι, θεωρητικά τουλάχιστον, κινητοποιεί πολλούς φορείς για πολλές δράσεις, και αξιοποιεί όλες τις δυνατότητες του κράτους και της κοινωνίας. Από πολιτική σκοπιά, εμφανίζεται δημοκρατικός, και δεν δυσαρεστεί κανέναν, στη φάση των εξαγγελιών. Το ελάττωμα είναι ότι οι περισσότερες δράσεις δεν θα έχουν θετικό αποτέλεσμα, είτε γιατί δεν έχουν αρκετή χρηματοδότηση, είτε γιατί λείπουν οι ικανοί αρμόδιοι που θα επιμείνουν να γίνει σωστά η δουλειά, είτε γιατί οι πολλαπλοί στόχοι αλληλοσυγκρούονται. Συνήθως, δε, οι πόροι εξαντλούνται για να διατηρήσουν τις λειτουργικές δαπάνες όλων των οργανισμών που προϋπάρχουν. Μια προβληματική κατάσταση απλώς διαιωνίζεται.
Ο δύσκολος τρόπος είναι να επιλέξεις λίγα από όλα αυτά, και να επενδύσεις όσο χρήμα και πολιτικό κεφάλαιο απαιτείται για να υπάρξει ουσιαστικό αποτέλεσμα σε μεγάλη διάρκεια. Είναι πολιτικά δύσκολος, γιατί οι φορείς που μένουν χωρίς νέο χρήμα θα αντιδράσουν, και είναι τεχνικά δύσκολος γιατί πρέπει να ζυγίσεις προσεκτικά ποιες δράσεις θα έχουν τη μεγαλύτερη θετική επίδραση για τους στόχους που επιλέγεις, χωρίς να υπάρχει πάντοτε προηγούμενη καλή πρακτική μέσα στην Ελλάδα, στην οποία μπορείς να βασιστείς.
Συχνά, αντιμέτωποι με αυτό το δίλημμα, οι πολιτικοί ιδρύουν έναν νέο οργανισμό που θα εξυπηρετεί έναν νέο στόχο, ή ακόμη και έναν παλαιό στόχο με καλύτερες προϋποθέσεις. Παράδειγμα, ιδρύουν ένα νέο ινστιτούτο για την κυβερνοασφάλεια, αντί να ζητήσουν από τα υπάρχοντα εργαστήρια πληροφορικής να ασχοληθούν με αυτήν (το παράδειγμα είναι υποθετικό, δεν έχω υπόψη μου να συζητείται κάτι τέτοιο). Το πολιτικό πλεονέκτημα είναι ότι αποφεύγουν να επιλέξουν μία από τις υπάρχουσες δομές που θα ενισχύσουν κατ’ εξαίρεση, αποκλείοντας εμφανώς τις άλλες. Από άποψη ουσίας, ο νέος φορέας ίσως να στελεχωθεί με πιο νέα και ικανά στελέχη, ίσως όμως να είναι εξυπηρέτηση σε ημέτερους. Το σαφές μειονέκτημα είναι ο κατακερματισμός των πόρων, που είναι έτσι κι αλλιώς περιορισμένοι.
Μια διαφορετική προσέγγιση είναι να επηρεάσεις τη λειτουργία των φορέων που ήδη υπάρχουν για να φέρουν το επιθυμητό αποτέλεσμα. Πέρα από οικονομική ενίσχυση, αυτό μπορεί να σημαίνει αλλαγές στους θεσμούς διακυβέρνησης, στα κριτήρια χρηματοδότησης, στον τρόπο αξιολόγησης, στον μηχανισμό των αμοιβών των εργαζομένων ή ακόμη και συγχώνευση οργανισμών. Η προσέγγιση έχει πολλά πλεονεκτήματα, αλλά είναι τεχνικά χρονοβόρα, γιατί απαιτεί πολλές συνδεδεμένες αλλαγές σε νόμους και κανονισμούς, ακόμη και κρίση δικαστηρίων. Μέχρι να υλοποιηθεί, η κυβέρνηση έχει αλλάξει, και το έργο μένει μετέωρο. Υπάρχει και το γνωστό πολιτικό εμπόδιο σε τέτοιες μεταρρυθμίσεις, ότι οι μεν άμεσα εμπλεκόμενοι αντιδρούν, αν για οποιονδήποτε λόγο δεν θέλουν την αλλαγή, ενώ το ευρύ κοινό δεν ενδιαφέρεται να στηρίξει, γιατί θεωρούν ότι δεν τους αφορά.
Τα συμβουλευτικά όργανα, όπως αυτά στα οποία μετέχω, μπορούν να κρατήσουν απόσταση από τους πολιτικούς υπολογισμούς, αλλά πρέπει να εκτιμήσουν όλα τα άλλα. Η άποψή μου, σήμερα, είναι ότι η τεχνικά δύσκολη τελευταία προσέγγιση είναι η καλύτερη. Ισως όμως η σκληρή πραγματικότητα με κάνει να αλλάξω γνώμη σε μερικούς μήνες.
* Ο κ. Αρίστος Δοξιάδης είναι εταίρος στο κεφάλαιο επενδύσεων τεχνολογίας Big Pi.