Η Ελλάδα βρίσκεται αιφνιδίως αντιμέτωπη με μια διπλή πρόκληση. Η διάδοση του κορωνοϊού θα δοκιμάσει τις αντοχές του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Οι οικονομικές συνέπειες της πανδημίας παραμένουν ακόμα άγνωστες, αλλά οι προβλέψεις δεν αφήνουν πολλά περιθώρια αισιοδοξίας. Οι κλάδοι του τουρισμού και της εστίασης θα υποστούν μεγάλο πλήγμα. Το ίδιο πιθανόν να συμβεί στους τομείς των μεταφορών και των κατασκευών. Ο φόβος ταξιδεύει πιο γρήγορα ηλεκτρονικά από ό,τι ο μεταδοτικός ιός σε πραγματικό χρόνο. Είναι ένας παράγοντας που επηρεάζει δραματικά την πορεία αγορών και οικονομιών.
Ταυτόχρονα, η χώρα αντιμετωπίζει μια καλά οργανωμένη υβριδική επίθεση της τουρκικής ηγεσίας στον Εβρο και στο Ανατολικό Αιγαίο. Η εργαλειοποίηση των μεταναστών από την Αγκυρα προκαλεί επιχειρησιακές δυσκολίες και ηθικά διλήμματα. Η διασπορά ψευδών ειδήσεων εναντίον της ελληνικής πλευράς γίνεται συστηματικά και μεθοδικά· ο στρατηγικός έλεγχος της πληροφορίας μπορεί να οικοδομήσει μια εικονική πραγματικότητα με απτές πολιτικές συνέπειες. Το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν γίνει το νέο πεδίο μάχης.
Υπό συνθήκες πληροφοριακής αφθονίας, οι πανδημίες και οι μεταναστευτικές ροές συνθέτουν ένα εκρηκτικό μείγμα παλιών και νέων απειλών. Είναι λάθος να νομίζουμε ότι η εμφάνισή τους συνιστά μια συγκυριακή εξέλιξη. Μπήκαμε σε άλλη εποχή. Η υπερπαγκοσμιοποίηση, δηλαδή η ραγδαία διασύνδεση χωρών, δημιουργεί μια νέα αταξία πραγμάτων. Εύκολα, πλέον, μια περιφερειακή κρίση εξελίσσεται σε παγκόσμια.
Tο πλησίασμα των λαών δεν είναι πανάκεια, αλλά αντίθετα ενέχει μεγάλους κινδύνους. Η ταχύτητα μετάδοσης ιών είναι ανάλογη με την ταχύτητα αερομεταφοράς επιβατών. Ο κόσμος μας γίνεται μικρότερος, αλλά πιο επικίνδυνος. Ενας κόσμος με περισσότερες ανισότητες και συγκρούσεις. Την ώρα που η Ευρωπαϊκή Ενωση μπαίνει σε μια δίνη εσωστρέφειας, τα αποτυχημένα κράτη της Αφρικής και της Ασίας αδυνατούν να καλύψουν τις βασικές ανάγκες του πληθυσμού τους. Οι εμφύλιοι πόλεμοι και η συνακόλουθη κατάλυση της κρατικής κυριαρχίας αναγκάζουν πολλούς ανθρώπους στην αναζήτηση μιας ασφαλέστερης ζωής.
Παρά τα προβλήματά της, η Γηραιά Ηπειρος παραμένει ένας φάρος γαλήνης και ειρήνης. Οι μεγάλες χώρες της Ευρώπης είναι ο φυσιολογικός προορισμός των νεομεταναστών από μακρινές περιοχές, αφού από την εποχή της αποικιοκρατίας αυτοπροβάλλονται ως κοινωνίες καταναλωτικής ευμάρειας. Ωστόσο, οι πολιτισμικές διαφορές δεν εξαλείφονται τόσο εύκολα όσο υποστηρίζουν οι φιλελεύθεροι διανοητές. Οι ευρωπαϊκές αξίες δεν έχουν απαραίτητα οικουμενική εφαρμογή, με ό,τι κακό αυτό συνεπάγεται για την κοινωνική ειρήνη. Το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής θα επιτείνει το πρόβλημα της παράτυπης μετανάστευσης τις επόμενες δεκαετίες, δεδομένου ότι η ξηρασία μειώνει την πρόσβαση στην καλλιεργήσιμη γη και στο πόσιμο νερό.
Η Ελλάδα είναι η απόληξη της Ευρώπης που βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων. Η μεγάλη ακτογραμμή αφήνει τη χώρα μας εκτεθειμένη σε πολλούς κινδύνους. Οι πανδημίες και τα μεταναστευτικά ρεύματα αλλάζουν συθέμελα την έννοια της εθνικής ασφάλειας. Η φύλαξη των συνόρων έχει νόημα μόνο αν προστατεύεται επαρκώς η υγεία και ο τρόπος ζωής όσων απαρτίζουν την εθνική κοινωνία. Από τη στιγμή που το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης έχει περιέλθει σε αδράνεια, η κάθε χώρα καλείται να αντεπεξέλθει σχεδόν μόνη της στις τρέχουσες και αναδυόμενες απειλές. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι δεν υπάρχει μέχρι σήμερα κοινή πολιτική υγείας και κοινή μεταναστευτική πολιτική. Ο αγώνας για επιβίωση είναι το μέλλον που διαγράφεται στον ζοφερό ορίζοντα.
Η διεθνής και ευρωπαϊκή συνεργασία χωλαίνει λόγω της αναπόφευκτης ενίσχυσης του εθνικισμού. Η αποπαγκοσμιοποίηση δεν είναι εφικτή για πολλούς λόγους, αλλά η αυξανόμενη αλληλεπίδραση φέρνει ανασφάλεια και καχυποψία. Οσο ειρωνικό και αν ακούγεται, η εντατικοποίηση των οικονομικών και κοινωνικών συναλλαγών συντελεί στην επίταση των διασυνοριακών προβλημάτων. Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ, η έξοδος της Βρετανίας από την ενωμένη Ευρώπη και η άνοδος της Ακρας Δεξιάς καταδεικνύουν τη μεγάλη επιστροφή στους εθνικούς ανταγωνισμούς του παρελθόντος. Οι στομφώδεις διακηρύξεις περί ευρωπαϊκής αλληλεγγύης ακυρώνονται από την επίπλαστη ενότητα των εταίρων. Δεν διαφαίνεται η κατάργηση του έθνους-κράτους, αλλά η περαιτέρω εξέλιξη και ενίσχυσή του.
Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες που γίνονται, δεν είναι βέβαιο ότι η Ελλάδα θα μπορέσει να ανταποκριθεί ικανοποιητικά στις καινούργιες προκλήσεις και δυσκολίες.
Μια αντικειμενική και ψυχικά αποστασιοποιημένη ανάλυση των δεδομένων θα έλεγε ότι μια μικρή χώρα με λίγους πόρους και έναν πληθυσμό που παρακμάζει δημογραφικά δεν θα τα καταφέρει. Αυτό λέει η ψυχρή λογική. Πολλές φορές, όμως, οι Ελληνες βρεθήκαμε σε μειονεκτική θέση και σταθήκαμε όρθιοι. Τα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα ήταν η αποφασιστικότητα, η ανθεκτικότητα και η ευρηματικότητα.
Τώρα χρειάζεται μια πανεθνική προσπάθεια στην Ελλάδα, στην ελεύθερη Κύπρο και στη διασπορά. Μια συστράτευση όλων των υγιών δυνάμεων του έθνους για να πορευτούμε με ασφάλεια στη νέα εποχή που ανατέλλει για την ανθρωπότητα. Τα λόγια του Κύπριου ποιητή Βασίλη Μιχαηλίδη πρέπει να είναι ο οδηγός μας: «Η Ρωμιοσύνη εν φυλή συνότζιαιρη του κόσμου, κανένας δεν εβρέθηκεν για να την ιξηλείψη, κανένας, γιατί σιέπει την που τ’ άψη ο Θεός μου. Η Ρωμιοσύνη εν να χαθή, όντας ο κόσμος λείψη!» Να δώσουμε τη μάχη της επιβίωσης όλοι μαζί.
* Ο κ. Μάνος Καραγιάννης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο King’s College του Λονδίνου και στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.