Στο ερώτημα «πόσο επιτυχημένη ήταν η Επανάσταση του 1821;» δεν υπάρχει απάντηση. Κατ’ αρχάς τι θα πει «επιτυχημένη», ποια είναι, δηλαδή, τα κριτήρια επιτυχίας μιας επανάστασης και ποιος τα ορίζει; Σε μια σειρά άρθρων θα παρουσιάσω μερικές σκέψεις μου. Ξεκινώντας σήμερα από το πρώτο βασικό υποερώτημα. Επρεπε να ξεκινήσει η Επανάσταση τον Μάρτιο του 1821;
Οπως σήμερα έτσι και τότε, ο καθένας έχει τη δική του εκδοχή και το δικό του πρίσμα. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα. Ο Καποδίστριας έχει μόλις αναλάβει την εξουσία στην Ελλάδα και έχει να αντιμετωπίσει μια επιδημία και ένα σωρό άλλα προβλήματα και χρόνιες παθογένειες. Κάποια στιγμή, καθώς συζητάει με τον στενό συνεργάτη του Νικόλαο Δραγούμη, κουρασμένος και απελπισμένος, θα εκστομίσει φοβερά λόγια. Θα χαρακτηρίσει την Επανάσταση ένα παράλογο εγχείρημα και θα ασκήσει σκληρή κριτική στη Φιλική Εταιρεία, χαρακτηρίζοντας ανεύθυνους τους Φιλικούς. Καθώς τα έλεγε, φούντωσε περισσότερο και κατέληξε φωνάζοντας: «Αυτά εκάματε κι εβγάλατε τα μάτια σας». Ο Δραγούμης εξομολογείται ότι ο λόγος του Κυβερνήτη έπεσε σαν κεραυνός στ’ αυτιά ενός νέου 20 ετών που σεβόταν και θαύμαζε τον Κυβερνήτη αλλά ένιωθε, ταυτόχρονα, πολύ περήφανος για την Επανάσταση. Ξέχασε τον σεβασμό που του όφειλε και έξαλλος του απάντησε: «Εβγάλαμεν τα μάτια μας! Δεν είμεθα λοιπόν ανεξάρτητοι και δεν έχομεν Κυβερνήτην;». Ο Καποδίστριας γέλασε ειρωνικά, παρατηρώντας ότι ο πατριωτισμός του Δραγούμη δεν του επιτρέπει να αντιληφθεί τη διεθνή κατάσταση. Και κατέληξε: «Ούτε ανεξάρτητοι είμεθα, ουτ’ εγώ απέκτησα μεγάλον πράγμα… ονομασθείς Κυβερνήτης των Ελλήνων».
Αρνητική συγκυρία
Ο Καποδίστριας θεωρούσε ότι η διεθνής συγκυρία το 1821 ήταν η χειρότερη δυνατή, καθώς η μεταναπολεόντεια Ευρώπη ελεγχόταν από την Ιερά Συμμαχία που ήταν έτοιμη να καταπνίξει κάθε επαναστατικό κίνημα. Δεν ήταν ο μόνος που το πίστευε. Ολες οι σημαντικές προσωπικότητες του Ελληνισμού συμφωνούσαν μαζί του: ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Αλλά και έμπειρα στελέχη της Φιλικής Εταιρείας, όπως ο Χριστόφορος Περραιβός ή οι σώφρονες προεστοί και μητροπολίτες του Μοριά. Επιπλέον, στην περίπτωση της Ελλάδας, υπήρχε άλλο ένα πρόβλημα: η Δυτική Ευρώπη δεν ήθελε να καταρρεύσει η Οθωμανική Αυτοκρατορία γιατί θεωρούσε βέβαιο ότι ωφελημένη εδαφικά και σε επιρροή θα ήταν τελικώς μόνο η Ρωσία. Η μετριοπαθής βρετανική εφημερίδα Public Ledger, στις 19 Απριλίου 1821, σε ένα ιδιαίτερα διεισδυτικό άρθρο της, επισήμανε τους κινδύνους:
«Αυτή τη στιγμή οι Ελληνες απολαμβάνουν πολλά προνόμια που αντισταθμίζουν εν μέρει τα δεινά της τουρκικής κατάκτησης. Ελέγχουν σχεδόν απόλυτα το εμπόριο και ένα μεγάλο μέρος του οθωμανικού κρατικού μηχανισμού, καθώς είναι έμπιστοι συνεργάτες ισχυρών Τούρκων αξιωματούχων. Αναρωτιόμαστε αν θα τα διατηρήσουν, σε περίπτωση που απλώς αντικαταστήσουν τον έναν αφέντη με άλλον. Αλλά υπάρχει κι άλλο ένα ζήτημα ζωτικής σημασίας για τη Μεγάλη Βρετανία. Εάν η Οθωμανική Αυτοκρατορία δεν κατορθώσει να καταπνίξει την Επανάσταση, οι επιπτώσεις στις διεθνείς σχέσεις, στην ευρωπαϊκή ασφάλεια και στην ισορροπία δυνάμεων θα είναι τεράστιες. Φανταστείτε μόνο να περνά μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην επιρροή μιας άλλης μεγάλης αυτοκρατορίας [εννοεί τη Ρωσία]. Οσο απεχθής κι αν μας είναι η Τουρκία, η προοπτική να μεγαλώσει ακόμα πιο πολύ η ισχύς μιας ήδη τρομακτικά μεγάλης δύναμης δεν μπορεί παρά να μας ανησυχεί».
Οι μορφωμένοι Ελληνες του εξωτερικού, που διαθέτουν και μια στοιχειώδη αντίληψη της διεθνούς συγκυρίας, το γνωρίζουν αυτό. Αλλά θεωρούν σημαντικότερο ένα άλλο πρόβλημα: οι Ελληνες δεν είναι ακόμα έτοιμοι για επανάσταση. Τι σημαίνει αυτό; Μπορούμε να διαβάσουμε πολλές εκδοχές σε πολλά κείμενα της εποχής, αλλά ας τα συμπυκνώσουμε σε μία βασική ανησυχία των μορφωμένων Ελλήνων της Διασποράς: για να οργανώσεις μια εθνική επανάσταση, θα πρέπει αυτοί που θα επαναστατήσουν να έχουν διαμορφωμένη εθνική συνείδηση. Η εφημερίδα Public Ledger, στο ίδιο άρθρο, καταγράφει αυτήν την ανησυχία με οξυδερκή τρόπο: «Πολλοί Ελληνες αντιλαμβάνονται την ανάγκη διαπαιδαγώγησης του πληθυσμού, που πρέπει να μορφωθεί. Αυτό είναι κυρίως το σχέδιο των Ελλήνων της Διασποράς, που όχι μόνο αναπνέουν ελεύθερα μακριά από την τυραννία των Τούρκων αλλά έχουν συγκεντρώσει πλούτο και κάνουν ό,τι μπορούν για να εμπνεύσουν τον πόθο της ελευθερίας και της εθνικής ανεξαρτησίας στα στήθη των συμπατριωτών τους. Αλλά έχουν τη δύναμη να το πετύχουν;». Ο Κοραής είχε ήδη θέσει το ζήτημα στην περίφημη διάλεξή του, τον Ιανουάριο του 1803, στο Παρίσι: «Καταγόμαστε από τους Ελληνες. Πρέπει να ξαναγίνουμε άξιοι να φέρουμε αυτό το όνομα. Αλλιώς να σταματήσουμε να το χρησιμοποιούμε».
Ιδεολογικό οπλοστάσιο
Οι μεγάλες αυτές μορφές του νέου ελληνισμού δεν μπόρεσαν, στη συγκεκριμένη συγκυρία, να εκτιμήσουν όσα είχε ήδη πετύχει ο νεοελληνικός Διαφωτισμός και που ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης (στο μνημειώδες έργο του για το θέμα) χαρακτηρίζει «αναπροσδιορισμούς σε θεμελιώδεις τομείς της πνευματικής, κοινωνικής και εν τέλει και της πολιτικής ζωής […] που συνέτειναν στη διαμόρφωση της ιστορικής φυσιογνωμίας του νεότερου ελληνικού έθνους». Οι ιδέες του Διαφωτισμού δεν είχαν απλώς διεισδύσει σε περιοχές που ελάχιστοι υποπτεύονταν, αλλά είχαν ήδη εξασφαλίσει ένα ιδεολογικό οπλοστάσιο και ένα ανθρώπινο κεφάλαιο που δεν αρκούσε μόνο για το ξέσπασμα μιας επανάστασης αλλά και για την επιτυχή καθοδήγησή της. Διότι η Επανάσταση του 1821 δεν διεξήχθη μόνο στα πεδία των μαχών αλλά και σε ιδεολογικό και διπλωματικό επίπεδο. Οι φορείς αυτών των ιδεών χειρίστηκαν με μεγάλη επιτυχία, παρά τα επιμέρους λάθη, αυτά τα δύο πεδία.
Μπορεί οι Ελληνες σοφοί της εποχής να μην μπόρεσαν να το διακρίνουν. Για τους τρίτους παρατηρητές όμως, τα παραπάνω ήταν ολοφάνερα. Σε ακόμα ένα εντυπωσιακά ενημερωμένο άρθρο, η γαλλική συντηρητική εφημερίδα Gazette de France, στις 14 Απριλίου 1821, επισημαίνει: «Αλλωστε εδώ και μερικά χρόνια έχει συμβεί κάτι εξαιρετικό στην Ελλάδα.
Κάθε άνοιξη πάρα πολλοί νεαροί Ελληνες μεταναστεύουν στη Δύση για να σπουδάσουν στα πανεπιστήμια της Γερμανίας και της Ιταλίας. Σπουδάζουν εκεί με ζήλο και επιμονή. […] Πολλοί συνεχίζουν τις σπουδές τους στο Παρίσι και στο Λονδίνο. Εκεί έρχονται σε επαφή με τους ριζοσπάστες φιλελεύθερους που τους στρατολογούν. […] Επιστρέφουν στην πατρίδα τους εμφορούμενοι από υψηλές ιδέες για την αρχαία της δόξα και με συσσωρευμένη αγανάκτηση για τα δεινά που αυτή έχει υποστεί. Θεωρούν αναγκαίο να ξεκινήσει μια βίαιη επανάσταση, τώρα, χωρίς καθυστέρηση!».
Στο άρθρο αυτό, συναντά κανείς και μια από τις πρώτες χρήσεις της λέξης «φιλελευθερισμός» στη γαλλική γλώσσα: «3,5 χιλιάδες χιλιόμετρα δεν είναι μεγάλη απόσταση τώρα που ο φιλελευθερισμός έχει ανοίξει τα πανιά του για να κατακτήσει ολόκληρο τον κόσμο!». Αυτό, το δυναμικότερο κομμάτι του ελληνισμού, οργανώνει τη Φιλική Εταιρεία ή οργανώνεται σ’ αυτήν. Και το πρώτο που πετυχαίνει, με την έναρξη των πολεμικών γεγονότων, είναι να μετατρέψει τις τοπικές εξεγέρσεις σε εθνική επανάσταση. Το δεύτερο, ακόμα πιο δύσκολο, είναι να επιβάλει, ως αδιαπραγμάτευτο πολιτικό στόχο, την εθνική ανεξαρτησία.
Ομως όλα αυτά δεν θα αρκούσαν αν η διεθνής ισορροπία δυνάμεων παρέμενε αρνητική. Οπως θα δούμε στο επόμενο σημείωμα, οι Ελληνες διανοούμενοι, με τη βοήθεια των φιλελλήνων, πετυχαίνουν να υπονομεύσουν το ευρωπαϊκό status quo. Αυτή θα είναι η μεγαλύτερη επιτυχία τους.
* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ). Η σειρά άρθρων με θέμα τα φιλελεύθερα, δημοκρατικά και νεωτερικά χαρακτηριστικά της Επανάστασης του 1821 αποτελεί μέρος του εκπαιδευτικού προγράμματος του ΚΕΦίΜ με θέμα: «Ελλάδα 2021: Διακόσια χρόνια από τη Φιλελεύθερη Επανάσταση».