Πριν από μερικά χρόνια ένας θείος μου αρρώστησε βαριά. Η θεία μου ανησύχησε και κάλεσε τον ιερέα της ενορίας να του διαβάσει μια ευχή. Ο ιερέας, ένας άξιος του σχήματός του άνθρωπος, πήγε στο σπίτι, διάβασε την ευχή, και πριν φύγει είπε στη θεία μου: «Εγώ έκανα τη δουλειά μου, αλλά κάλεσε και τον γιατρό».
Ο ιερέας είπε απλά αυτό που θα έπρεπε να είναι βίωμα κάθε χριστιανού: ο Θεός δεν αντιπροσωπεύει την υπερφυσική δύναμη που, κατόπιν παρακλήσεως, παρεμβαίνει μαγικά στη φυσική νομοτέλεια του κόσμου. Οταν προσευχόμαστε, ζητώντας τη χάρη του Θεού, κάτι άλλο (πρέπει να) επιδιώκουμε. Οπως παρατηρεί ο Στέλιος Ράμφος στο βιβλίο του «Το Μυστικό του Ιησού» (Αρμός, 2006), με την πίστη παραιτούμαστε από την ιδέα ότι όλα εξαρτώνται από μας. Αυτό, όμως, δεν μας απαλλάσσει από τη μέριμνα της αυτοπροστασίας.
Η πανδημία του κορωνοϊού επανέφερε το αρχέγονο ερώτημα για τη σχέση Πίστης και Λόγου. Για τον νεωτερικό άνθρωπο, η πίστη δεν συνιστά βίωμα ζωής· κυριαρχεί ο λόγος, το οποίο, σήμερα, θα πει η επιστήμη. Οταν, όμως, ο φόβος της ασθένειας και του θανάτου πλανάται πάνω από τη ζωή του, όπως τώρα, παραμελημένα υπαρξιακά ερωτήματα επανέρχονται. Γιατί συμβαίνουν όλα αυτά; Τι νόημα έχω δώσει στη ζωή μου; Η συνειδητοποίηση της θνητότητας συγκλονίζει. Το εγκόσμιο και το μεταφυσικό συναντώνται.
Αποδιοπομπαίοι τράγοι
Για μερικούς, η συμφορά της πανδημίας είναι τόσο μεγάλη ώστε, όταν δεν επιρρίπτουν ευθύνες σε αποδιοπομπαίους τράγους (τα «μιάσματα» της κάθε εποχής, π.χ. ξένοι, Εβραίοι, μασόνοι κ.λπ.) και δεν επινοούν θεωρίες συνωμοσίας, αναζητούν τα αίτιά της έξω από τη φύση. Η πανδημία, λένε, συνιστά θεία τιμωρία. Το AIDS λ.χ. θεωρήθηκε από μερικούς, στη δεκαετία του 1980, η τιμωρία του Θεού για την «αφύσικη» ομοφυλοφιλία.
Για τους θεμελιωτιστές χριστιανούς σήμερα, αμαρτία δεν είναι τόσο η μόλυνση από τον κορωνοϊό, όσο ο φόβος της μόλυνσης. Τον ιό τον πολεμούμε κυρίως με την πίστη, λένε. Δεν αμφισβητούν κατ’ ανάγκην την επιστήμη αλλά θεωρούν ότι η πίστη από μόνη της προστατεύει. «Η Θεία Κοινωνία δεν μολύνεται με τίποτε», είπε μια νεαρή χριστιανή Αιγύπτια στους Νew York Times (22/3/20). Στην πεποίθηση αυτή προστίθεται και η μοιρολατρία. «Πεθαίνουμε όταν είναι γραφτό να πεθάνουμε» (ο.π.). Αν και περιθωριακή, η στάση αυτή συναντάται στις πλείστες χριστιανικές ομολογίες και, ευρύτερα, στο εσωτερικό των μεγάλων θρησκειών.
Σταχυολογώ. Ο πρώην μητροπολίτης Αμβρόσιος πρότεινε τον αγιασμό ως «φάρμακο για τον κορωνοϊό». Ο μητροπολίτης Κέρκυρας Νεκτάριος προέτρεψε τους πιστούς να αψηφήσουν τις απαγορεύσεις και να εξαπατήσουν τις Αρχές, προκειμένου να κοινωνήσουν. «Δεν χρειάζομαι αντισηπτικό», είπε ένας χριστιανός Μαρωνίτης του Λιβάνου στους ΝΥΤ (ο.π.). «Ο Χριστός είναι το αντισηπτικό μου». Από το ίδιο πνεύμα εμφορούνται και μερικοί Πεντηκοστιανοί πάστορες στις ΗΠΑ. Αρνούμενοι να αναστείλουν προσωρινά τη λειτουργία των εκκλησιών τους, διακηρύσσουν ότι ο Θεός δοκιμάζει την πίστη τους· κάποιοι λένε ότι ο κορωνοϊός είναι «φάρσα» (ο.π.). Το ίδιο συμβαίνει με υπερορθόδοξους Εβραίους. «Η Τορά προστατεύει και σώζει», είπε ένας ραββίνος (Guardian, 6/4/20). Ως πράξη αψηφισιάς του κορωνοϊού, μερικοί μουσουλμάνοι σιίτες έγλειφαν τις πύλες θρησκευτικού μνημείου στην ιερή πόλη Κομ του Ιράν (BBC, 3/3/20).
Υπάρχει ένα κοινό υπόστρωμα σε τέτοιες αντιδράσεις. Η πίστη σώζει, λένε. Ιδιαίτερα για τους θεμελιωτιστές χριστιανούς, ο φόβος του ιού θεωρείται «δαιμονικός». Παραπέμποντας σε χωρία της Βίβλου, στα οποία ο Θεός δοκιμάζει την πίστη των ανθρώπων, θεωρούν ότι αν έχουν πίστη, θα προστατευθούν. Εκλαμβάνουν την επίκληση του Θεού ως κάλεσμα για υπερφυσική παρέμβαση για την προστασία του πιστού. Πρόκειται για μια, ας το πω ευγενικά, απλοϊκή εκδοχή της χριστιανικής πίστης, η οποία εκλαμβάνει τον χριστιανισμό ως ιδεολογία.
Οταν η χριστιανική διδασκαλία ιδεολογικοποιείται, μετατρέπεται σε ένα σύστημα αντιλήψεων που καθοδηγεί όσους το ασπάζονται. Η χριστιανική αλήθεια δεν συνιστά εμπειρική μετοχή σε έναν αγαπητικό τρόπο ύπαρξης («ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστίν»), αλλά ανάγεται σε εξωτερική συμμόρφωση με κωδικοποιημένους κανόνες. Τηρώντας τους θρησκευτικούς τύπους, ο ιδεολόγος πιστός αυτάρεσκα πιστεύει ότι εφαρμόζει τις εντολές του Χριστού, αφήνοντας ανέπαφη την ψυχική ενδοχώρα του. Ο ανήσυχος χριστιανός, αντιθέτως, ουδέποτε επαναπαύεται: μετέχει σε ένα διαρκές άθλημα αυθυπέρβασης χάριν του Αλλου· υπερβαίνει την ευσέβεια των τύπων, αναζητώντας τον αυθεντικό τρόπο ύπαρξης. Ο θεμελιωτιστής χριστιανός είναι εγωκεντρικά τυπολάτρης. Ο εν εγρηγόρσει χριστιανός είναι αλλοκεντρικά ανατρεπτικός.
Ανακαίνιση της ψυχής
Μια από τις αγαπημένες μου ρήσεις του Ιησού είναι: «τὸ σάββατον διὰ τὸν ἄνθρωπον ἐγένετο, οὐχ ὁ ἄνθρωπος διὰ τὸ σάββατον» (Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, 2, 27). Οι μαθητές του Ιησού περπατούν το Σάββατο μέσα από σπαρμένα χωράφια και τρώνε τους σπόρους από τα στάχυα. Οι Φαρισαίοι ενοχλήθηκαν: παραβαίνουν οι μαθητές του Ιησού τον μωσαϊκό νόμο του Σαββάτου, είπαν. Ο Ιησούς τους θυμίζει ότι ο άνθρωπος δεν πρέπει να παγιδεύεται στην τυπολατρία αλλά να αναζητεί την ανακαίνιση της ψυχής. «Η αγιότης δεν έγκειται σε ηθική νομιμοφροσύνη», παρατηρεί ο Στ. Ράμφος, «αλλά σε τρυφερότητα καρδιάς, που υπερβαίνει κάθε τυπικότητα». Ο αυθεντικός τρόπος μετοχής στην εκκλησιαστική εμπειρία είναι η υπέρβαση του αυτάρεσκου ευσεβισμού.
Κάποιοι ιερωμένοι (και μερικοί αρθρογράφοι), εγκλωβισμένοι σε χριστιανοπρεπή τυπολατρία, αμφισβητούν τις κρατικές απαγορεύσεις για τον κορωνοϊό. Δεν διαφέρουν ιδιαίτερα από ζηλωτές ραββίνους ή φαιδρούς Πεντηκοστιανούς πάστορες. Προσωπικά, τους αγνοώ. Πείθομαι από τα λόγια του καθηγητή Θεολογίας Σταύρου Φωτίου: «Ο πιστός απέχει προσωρινά από τη λατρεία λόγω της ενέκπτωτης ευθύνης του για τον συνάνθρωπο. Πρόκειται για έκφραση άκρας φιλαλληλίας, ένδειξη καθολικής συνείδησης».
Να ζεις χριστιανικά σημαίνει να πασχίζεις να ζεις με την ετοιμότητα της διαρκούς αυθυπέρβασης· να αρνείσαι να εγκλωβιστείς σε ειδωλοποιημένα σχήματα. Δεν έγινε ο άνθρωπος για τις λατρευτικές τελετές, αλλά οι λατρευτικές τελετές για τον άνθρωπο. Δεν είμαι λιγότερο πιστός αν δεν προσκυνήσω τον Επιτάφιο φέτος. Θα δοκιμάσω και την εμπειρία του βιρτουαλικού Πάσχα!
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στα Πανεπιστήμια Κύπρου και Warwick.