«Γιγνόμενα μεν και αιεί εσόμενα, έως αν η αυτή φύσις ανθρώπων ή…». Το μονοτονικό προδίδει την σημασία των λέξεων του Θουκυδίδη αφού δεν διακρίνει τη γραφή του άρθρου «η» από το ρήμα «ή»- περισπωμένη με υπογεγραμμένη. (Τέτοιες συμφορές) –«που γίνονται και πάντα θα γίνονται όσο η φύση του ανθρώπου παραμένει ίδια»– είναι η απόδοση του Ν. Μ. Σκουτερόπουλου. Στα Collectanea ο Ζήσιμος Λορεντζάτος επαναλαμβάνει συνεχώς την αποστροφή του Θουκυδίδη. Eνα από τα μοτίβα που οργανώνουν τη σκέψη του.
Η αποστροφή βρίσκεται στο ΙΙΙ βιβλίο της «Ιστορίας» και κλείνει τη στάση που ξέσπασε στην Κέρκυρα όπου οι ολιγαρχικοί προσπάθησαν, ανατρέποντας τη δημοκρατία, να αποστατήσουν από τη συμμαχία με την Αθήνα. Οι λεπτομέρειες δεν έχουν σημασία. Σημασία έχει ότι η στάση απέτυχε, οι δημοκρατικοί ανακατέλαβαν την εξουσία και ακολούθησαν οι συνήθεις ωμότητες. Φόνοι με το πρόσχημα την ανατροπή του πολιτεύματος, φόνοι για προσωπικούς λόγους (ιδίας έχθρας ένεκα), ακόμη και φόνοι για να γλιτώσουν από τους πιστωτές τους. «…Και γαρ πατήρ παίδα απέκτεινε και από των ιερών απεσπώντο… οι δε τινες και περιοικοδομηθέντες ες του Διονύσου τω ιερώ απέθανον». Το επεισόδιο στην αφήγηση ακολουθεί το ξεπάτωμα των Πλαταιών από τους Σπαρτιάτες το οποίο με τη σειρά του ακολουθεί την παρ’ ολίγον καταστροφή της Μυτιλήνης από τους Αθηναίους.
Πρώτη φορά στη ζωή μου αποφασίζω να διαβάσω ολόκληρη την «Ιστορία» του Θουκυδίδη. Eχω διαβάσει εκτεταμένα αποσπάσματα κατά καιρούς, όπως τη Σικελική εκστρατεία και την ολιγαρχική μετατροπή του πολιτεύματος στην Αθήνα το 411 π.Χ. Εννοείται τον «Επιτάφιο» του Περικλή και το επεισόδιο της Μήλου. Oμως, είναι διαφορετικό να το διαβάζεις από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, ακόμη κι αν σε μπερδεύουν ή βαριέσαι τις περιγραφές των παρατάξεων στις μάχες ή τις περιγραφές των στρατοπέδων. Είναι τα καλά του εγκλεισμού. Εύχομαι να συνεχισθεί ώσπου να φτάσω στο τέλος – διαβάζω αργά διότι προτιμώ να τον διαβάζω στο πρωτότυπο. Με τη βοήθεια λεξικών εννοείται, Δημητράκος, L/S και ο κλασικός Bailly απ’ τα φοιτητικά μου χρόνια στη Γαλλία. Eνας από τους πυλώνες του πολιτισμού μας είναι και τα λεξικά. Είδος υπό εξαφάνιση στον ομογενοποιημένο κόσμο μας.
Αποκτάς, λοιπόν, άλλη αίσθηση της αφήγησης όταν παρακολουθείς τη συνέχειά της, διότι αντιλαμβάνεσαι ότι ο λεγόμενος Πελοποννησιακός Πόλεμος δεν είναι τίποτε άλλο από μια αλληλουχία ωμοτήτων, οι οποίες οφείλονται στην ανθρώπινη φύση. Προσοχή, ο Θουκυδίδης δεν εντοπίζει κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ελληνικής φυλής που την οδηγεί στις ακρότητες. Είναι η φύση του ανθρώπου. Κι όταν ο Θουκυδίδης γράφει για το περίφημο «κτήμα εσαεί», δεν το λέει επειδή είναι ψώνιο και πιστεύει ότι έχει γράψει το αριστούργημα των αιώνων. Το λέει επειδή πιστεύει ότι η φύση του ανθρώπου, την οποία προσπαθεί να εντοπίσει, δεν αλλάζει. Κι ότι αυτή εντέλει κρίνει την ανθρώπινη συνύπαρξη πέρα από τα πολιτεύματα και τις λοιπές επινοήσεις της.
Ο δικός μας πολιτισμός πίστεψε πως μπορεί να αλλάξει τη φύση του ανθρώπου. Αυτή είναι η δύναμή του. Αυτή είναι η αδυναμία του. Αυτό επεδίωκαν οι μεγάλες ιδεολογίες, ο ναζισμός και ο κομμουνισμός, που προκάλεσαν τις εκατόμβες του εικοστού αιώνα; Ο «νέος σοβιετικός άνθρωπος» ήταν το προϊόν της μετάλλαξης. Ηταν ένα τεχνητό κατασκεύασμα που ενσάρκωνε την υπαρξιακή δυστυχία. Ο Ρομά στον καταυλισμό της Νέας Σμύρνης στη Λάρισα είναι πιο ευτυχισμένος απ’ τον νέο «σοβιετικό άνθρωπο». Ακόμη και ο άστεγος της Αθήνας γιατί είναι πιο κοντά στη φύση του. Ο Homo economicus που πίστεψε πως είναι κυρίαρχος του ανθρώπινου σύμπαντος αποδεικνύεται εξίσου ευάλωτος με τον τελευταίο πεινασμένο κάτοικο της υποσαχάριας Αφρικής.
Θα μου πείτε, η οικονομική δύναμη μπορεί να σε οχυρώσει αποτελεσματικότερα από την ανέχεια. Πρώτον, δεν είναι απαραίτητο. Η Λομβαρδία είναι μία από τις πλουσιότερες περιοχές της Ευρώπης και, παρ’ όλ’ αυτά τη χτύπησε περισσότερο η επιδημία απ’ ό,τι τον φτωχό Νότο της Ιταλίας. Σίγουρα τα μέσα αντιμετώπισης της επιδημίας μετράνε, για το καλύτερο ή το χειρότερο. Η ίδια η επιδημία όμως μας υπενθυμίζει, με τον πιο τραγικό τρόπο, ότι υπάρχει μια ανθρώπινη φύση η οποία παραμένει ευάλωτη όσα τείχη κι αν καταφέρουμε να ανορθώσουμε για να την προστατεύσουμε.
Ο Θουκυδίδης δεν απέχει και τόσο από μας. Ο ίδιος, όταν μιλάει για τη φύση του ανθρώπου, λαμβάνει υπόψη του ότι οι παλαιότεροι απ’ αυτόν Ελληνες αισθάνονταν και περισσότερο ανασφαλείς, και με μεγαλύτερη δυσκολία εξασφάλιζαν την επιβίωσή τους, όμως αυτό δεν σημαίνει ότι η φύση τους ήταν διαφορετική. Η φύση δεν αλλάζει. Τα εργαλεία μας αλλάζουν. Ε ναι, γι’ αυτό αξίζει να μας απασχολούν οι Ελληνες από την άλλη άκρη του χρόνου.