Για τον φανατικό κοινωνικό επιστήμονα, η κρίση του κορωνοϊού προσφέρει ιδανικές συνθήκες για να αποτιμήσουμε διαφορετικά συστήματα και ηγέτες. Ας πάρουμε, για παράδειγμα, τις δύο περιοχές της Ιταλίας όπου πρωτοεμφανίστηκε η κρίση: τη Λομβαρδία και το Βένετο. Η κρίση άρχισε σχεδόν την ίδια ημέρα, με ένα διεγνωσμένο κρούσμα και στις δύο. Μόνο που σήμερα η Λομβαρδία μετράει 73.479 κρούσματα και 13.449 θανάτους, ενώ το Βένετο 17.479 και 1.344 αντιστοίχως. Σε τι οφείλεται η διαφορά αυτή; Και οι δύο περιοχές είναι από τα πλουσιότερα τμήματα της (βόρειας) Ιταλίας. Και οι δύο έχουν σοβαρές υποδομές, και, παρότι η Λομβαρδία είναι πιο πυκνοκατοικημένη από το Βένετο και έχει τον διπλάσιο πληθυσμό, αυτό δεν εξηγεί τη διαφορά.
Η δραματικά αποκλίνουσα πορεία των δύο αυτών περιφερειών έχει να κάνει με τις στρατηγικές επιλογές, τη συνέπεια και την επικοινωνία. Στο Βένετο, από νωρίς δόθηκε σημασία στην κρίση, έγιναν επισταμένως εντατικοί έλεγχοι και οι ασθενείς ζητήθηκε να μείνουν στα σπίτια τους σε αυτοπεριορισμό, πλην βαριών περιστατικών. Στη Λομβαρδία, δεν έγιναν έλεγχοι, η πολιτική ήταν αλλοπρόσαλλη, όλοι οι ασθενείς μεταφέρθηκαν σε νοσοκομεία, με αποτέλεσμα τη διασπορά της νόσου.
Αλλά για να κατανοήσει κανείς βαθύτερα το τι έγινε, πρέπει να δει τη διαφορά στην αντιμετώπιση των δύο κυβερνητών – του Zaia του Βένετο και του Fontana της Λομβαρδίας. Ο Zaia κράτησε σταθερή στάση με συνεπή επικοινωνία, προσαρμόζοντας την πολιτική του όσο έρχονταν νέες πληροφορίες. Ο Fontana αντιμετώπισε την κρίση σαν στερεοτυπικός πολιτικάντης: κατηγόρησε τους μετανάστες, μετά τους Κινέζους, αρχικά διαβεβαίωσε, φοβούμενος το πολιτικό κόστος ότι όλα βαίνουν καλώς, κάνοντας ομιλίες με χαιρετούρες μεσούσης της κρίσης, και μετά σπασμωδικά ανέκρουσε πρύμναν, δοκιμάζοντας να σβήσει φωτιές. Αυτό δεν έχει να κάνει με την κατεύθυνσή τους: και οι δύο ηγέτες ανήκουν στο ίδιο κόμμα, την πολιτικά στενόμυαλη δεξιά Λέγκα του Βορρά. Και οι δύο είναι πενηντάρηδες, επαγγελματίες πολιτικοί. Η διαφοροποίησή τους έχει να κάνει τόσο με την αντιληπτική τους ικανότητα όσο και με τα ηγετικά τους προσόντα.
Το να αναφέρεται κανείς στη σημασία της ηγεσίας δεν είναι, βέβαια, κάτι καινούργιο. Αυτό όμως που μας δείχνει η κρίση είναι πόσο απροσδόκητα σημαντική είναι η ηγετική φυσιογνωμία σε περιόδους κρίσης. Σε καιρούς χαλεπούς, το σύστημα το ίδιο, η θεσμική του βάση, μπορεί να σηκώσει το βάρος και η φυσιογνωμία ενός ηγέτη είναι συμβολική. Στην κρίση, το σύστημα και οι θεσμοί δεν αρκούν. Στην κρίση είναι που το απόφθεγμα «αρχή άνδρα δείκνυσι» δικαιώνεται.
Σε κανονικές συνθήκες, συμβαίνει το αντίστροφο. Οσες αρετές και να έχει ένας ηγέτης, όση όρεξη και δεξιότητα και επικοινωνιακό χάρισμα, δεν θα μπορέσει εύκολα να προσπεράσει τις τρικλοποδιές ενός ασθενούς συστήματος. Οι προσπάθειες να αλλάξει το καθεστώς θα συναντήσουν αντιστάσεις, σχεδόν πάντα απροσπέραστες. Σε κανονικές συνθήκες, οι θεσμοί είναι αυτοί οι οποίοι κάνουν τη διαφορά.
Ο κορωνοϊός, λοιπόν, δεν ανέδειξε μόνο τις ικανότητες ή τις εγγενείς αδυναμίες ηγετών όπως του Τραμπ, του Τζονσον ή του καθ’ ημάς Μητσοτάκη. Μας έδειξε επίσης τον κομβικό ρόλο της ηγετικής ικανότητας σε περιόδους κρίσης. Η Αγγλία μας δείχνει ότι μια χώρα με ισχυρούς θεσμούς και αλλοπρόσαλλη ηγεσία μπορεί να υποφέρει, ενώ η Αμερική καταδεικνύει τους κινδύνους μιας ηγεσίας που όχι μόνον είναι ανίκανη, αλλά υπονομεύει τους ίδιους τους θεσμούς. Χώρες σαν τη Γερμανία και τη Νότια Κορέα επιβεβαιώνουν τα οφέλη ισχυρών θεσμών με εχέφρονες ηγεσίες.
Η Ελλάδα, σ’ αυτό το πλαίσιο, είναι μια πραγματικά αξιοπρόσεκτη περίπτωση. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης κατάφερε να οργανώσει νωρίς μια συντονισμένη αντίδραση. Τόσο ο ίδιος όσο και το επιτελείο του κατάφεραν να κρατήσουν τους Ελληνες προβληματισμένους και μάλλον φοβισμένους, αλλά όχι πανικόβλητους. Παρόλο το δυσλειτουργικό, προβληματικό κράτος και το ελλιπές ΕΣΥ, κατόρθωσε να διαχειριστεί την κρίση και να εμπεδώσει αίσθηση ασφάλειας και κατεύθυνσης. Εκμεταλλευόμενος την κατάρρευση εγγενών αντιδράσεων του συστήματος, κατάφερε να προχωρήσει αυτονόητα αλλά δύσκολα έργα, ειδικά στην ψηφιοποίηση του Δημοσίου (αν και η αποτύπωση των οργανισμών ακόμη περιμένει). Ακόμη σημαντικότερο, κατάφερε να δώσει στους Ελληνες εμπιστοσύνη στο κράτος, δίνοντας την πρώτη θετική εικόνα μετά τη συμβολική επιτυχία της διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004.
Η πρόκληση που ακολουθεί θα είναι ακόμη μεγαλύτερη. Οσο η κρίση θα δίνει τη θέση της στη νέα (ζοφερή) κανονικότητα, τόσο οι θεσμοί και το σύστημα θα επηρεάζουν ολοένα και περισσότερο την καθημερινότητά μας. Εχοντας κληρονομήσει μια οδυνηρή οικονομική πραγματικότητα, ο πρωθυπουργός θα πρέπει να δείξει τις ηγετικές του ικανότητες τόσο αλλάζοντας το «σύστημα» και τους θεσμούς όσο και κρατώντας την εμπιστοσύνη που έχει χτίσει. Για το καλό της χώρας μας, ας ελπίσουμε ότι θα τα καταφέρει.
* Ο κ. Μιχ. Γ. Ιακωβίδης κατέχει τη Sir Donald Gordon Chair Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας στο London Business School, όπου είναι καθηγητής Στρατηγικής.