Ανθρωποι ανησυχούν, όχι αδικαιολόγητα. Μερικοί θρηνούν από τώρα τον χαμό της Ελευθερίας. Προετοιμάζονται για την έλευση του παντοδύναμου κράτους και πενθούν για τον περιορισμό των ανθρώπινων συναναστροφών και τον ασφυκτικό έλεγχό τους από τις κυβερνήσεις. Στο πεδίο της Οικονομίας διακηρύσσεται το τέλος της Παγκοσμιοποίησης, η επιστροφή των κλειστών συνόρων, η περιστολή των ταξιδιών. Μήπως τελικά ο ηττημένος της πανδημίας θα είναι οι ατομικές ελευθερίες;
Οι εκτιμήσεις σε τέτοιες συνθήκες έχουν μια βασική αδυναμία: όχι μόνο γίνονται εν θερμώ αλλά επιπλέον δεν υπάρχει άμεσα διαθέσιμος μηχανισμός για να επιβεβαιώσει την ορθότητά τους. Χρειάζεται να περιμένουμε τόσο που στο τέλος κανείς δεν θα θυμάται τι έχει ειπωθεί. Ενδεχομένως, κανείς δεν θα ζήσει τόσο για να δει τις προβλέψεις να διαψεύδονται!
Κάποιες φορές, η μελέτη του παρελθόντος μπορεί να αποτελέσει τροφή για σκέψη αναφορικά με το μέλλον. Οι ιστορικές εμπειρίες των κοινωνιών επιτρέπουν, ανάμεσα στα άλλα, να αντιληφθούμε το εύρος των μελλοντικών εκπλήξεων που μπορεί να μας περιμένουν.
Η επίδραση του AIDS στις κοινωνίες μας είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα. Οσοι μεγάλωσαν και ενηλικιώθηκαν τη δεκαετία του ’80 θα θυμούνται πόσο άγχος και αναταραχή είχε προκαλέσει η ασθένεια. Οχι παράλογα, καθώς μέχρι σήμερα έχουν πεθάνει εξαιτίας της 32 εκατομμύρια άνθρωποι.
Το AIDS γέννησε, επίσης, ανησυχίες, ερωτήματα και προφητείες για το μέλλον των ατομικών δικαιωμάτων και της σεξουαλικότητας. Οι κήρυκες του «μετανοείτε, έρχεται το τέλος του κόσμου» προφήτευαν ενθουσιασμένοι, πως θα πληγεί ανεπιστρεπτί η φιλελεύθερη ερωτική συμπεριφορά της Δύσης και ειδικότερα των νέων. Πανηγύριζαν, πιστεύοντας πως η σεξουαλική επανάσταση δέχτηκε τη θανατηφόρα βολή. Είχε έρθει η ώρα, έλεγαν, οι άνθρωποι να επιστρέψουν στον ασφαλή συντηρητικό κόσμο μετά την παρένθεση της ανέμελης δεκαετίας του ’60.
Σαράντα χρόνια μετά, η αστοχία εκείνων των προβλέψεων «βγάζει μάτι». Το AIDS όχι μόνο δεν προκάλεσε οπισθοδρόμηση αλλά έχτισε προοδευτικές γέφυρες ανάμεσα στις γενιές. Οι γονείς μιλούν σήμερα στα παιδιά τους για το σεξ περισσότερο απελευθερωμένοι από κάθε προηγούμενη γενιά.
Οι νέοι έμαθαν καλύτερα το σώμα τους. Αποφεύγουν σε μεγαλύτερο εύρος –χάρη στη χρήση των προφυλακτικών– σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, που ταλαιπώρησαν τις προηγούμενες γενιές και που οι γονείς μας τα αντιμετώπιζαν ως ζητήματα ταμπού για να τα μοιραστούν με τα παιδιά τους.
Η γνώση και η επίγνωση του κινδύνου δεν οδήγησαν πίσω στην εποχή των μη προγαμιαίων σχέσεων. Παγκοσμίως, εξάλλου, συνέχισε να μεγαλώνει ο μέσος όρος ηλικίας που οι άνθρωποι παντρεύονται. Στη Μεγάλη Βρετανία για παράδειγμα, το 1970, οι γυναίκες έκαναν τον πρώτο τους γάμο κατά μέσον όρο στα 24 τους σήμερα στα 35. Γενικότερα, η ασθένεια δεν στάθηκε εμπόδιο στη γυναικεία χειραφέτηση. Αντίθετα φαίνεται πως επέδρασε θετικά προς αυτήν την κατεύθυνση. Η αντισύλληψη από υπόθεση σχεδόν αποκλειστικά γυναικεία, με ό,τι σήμαινε αυτό για τις ίδιες τις γυναίκες και το σώμα τους, έγινε –έστω και διά της τεθλασμένης οδού– και ανδρικό ζήτημα.
Επιπλέον, το AIDS ανέδειξε τις ρατσιστικές προκαταλήψεις έναντι της ομοφυλοφιλίας. Αν υπάρχει ένα χρονικό ορόσημο όπου η ομοφυλοφιλία από ζήτημα «περιθωριακό» μετατράπηκε σε κτήμα όλης της κοινωνίας είναι ακριβώς αυτή η περίοδος.
Η τέχνη συνέβαλε τα μέγιστα σε αυτό. Οι περισσότεροι θα θυμούνται την ταινία «Φιλαδέλφεια» (1993) με πρωταγωνιστή τον Τομ Χανκς που συγκίνησε εκατομμύρια θεατές. Ηταν μία από τις πρώτες παραγωγές του Χόλιγουντ που μίλησαν ανοιχτά για το AIDS, την ομοφυλοφιλία και την ομοφοβία. Μέσα σε μερικά χρόνια μεταβλήθηκαν στάσεις και αντιλήψεις που ούτε καν φανταζόμασταν. Στα τέλη της δεκαετίας του ’80, λιγότερο από το ένα τέταρτο των Αμερικανών υποστήριζαν τον γάμο μεταξύ ατόμων του ίδιου φύλου. Σήμερα, επτά στους δέκα τάσσονται υπέρ.
Τελευταίο, αλλά όχι έσχατο όπως λένε οι Αγγλοσάξονες. Η αναγκαιότητα της αντιμετώπισης του HIV επέτρεψε –έπειτα από δικαστικό αγώνα με τις μεγάλες φαρμακευτικές εταιρείες, αρχικά στη Νότια Αφρική– την αναγνώριση του δικαιώματος στο φθηνό φάρμακο (γενόσημο) ως βασικό συνταγματικό δικαίωμα συνδεδεμένο με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και το δικαίωμα στη ζωή. Αυτή η απόφαση υπήρξε σταθμός για τον αναπτυσσόμενο κόσμο καθώς έδωσε δυνατότητα πρόσβασης σε δισεκατομμύρια φτωχούς ανθρώπους σε φάρμακα για πολλές ασθένειες.
Στην περίπτωση του AIDS, λοιπόν, όχι μόνο οι δυσοίωνες προβλέψεις δεν επιβεβαιώθηκαν αλλά με άμεσο ή έμμεσο τρόπο συνέβησαν θετικές αλλαγές που δεν μπορούσαμε να φανταστούμε τότε. Βεβαίως, δεν σημαίνει απαραίτητα ότι τα πράγματα θα γίνουν και τώρα έτσι. Ομως είναι πολύ νωρίς για να πανικοβαλλόμαστε.
Τίποτε πάντως δεν αποκλείει και αυτή η πανδημία να ξεχαστεί, όπως τόσες άλλες «ξεχασμένες πανδημίες», πολύ φονικότερες. Η λήθη εξάλλου είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό γνώρισμα των κοινωνιών. Αλλα αυτό είναι μια άλλη συζήτηση.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.