Η ανάγκη επανεκκίνησης της Ευρώπης

Η ανάγκη επανεκκίνησης της Ευρώπης

3' 38" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Η ζωή βιώνεται προς τα εμπρός αλλά κατανοείται προς τα πίσω. Εβδομήντα χρόνια μετά την 9η Μαΐου 1950, όταν ο Ρομπέρ Σουμάν ανακοίνωνε το μεγαλόπνοο σχέδιο ενοποίησης της Ευρώπης, η σημερινή Ημέρα της Ευρώπης συμπίπτει με μια εξαιρετικά κρίσιμη καμπή.

Η αναδρομή στο ιστορικό παρελθόν δεν είναι απλώς άσκηση νοσταλγίας. Φωτίζει την έως τώρα διαδρομή, αποσαφηνίζει το τωρινό στίγμα, προσανατολίζει τη μετέπειτα πορεία. Η δυτική Ευρώπη που ανέτειλε μετά το 1945 ήταν όπως την περιγράφει ο Τόνι Τζαντ στο μνημειώδες Postwar: «Από την αντίσταση στον φασισμό στην αντίσταση στα λάθη της δεκαετίας του ’30, ήταν ένα φυσικό βήμα. Αυτό τροφοδοτούσε την παράξενα αισιόδοξη διάθεση που πολλοί κατέγραψαν την επομένη της Απελευθέρωσης. Παρά τη φτώχεια τριγύρω, ή μάλλον εξαιτίας αυτής, κάτι νέο και καλύτερο επρόκειτο να προκύψει». Σε αυτό το κλίμα κυοφορήθηκε το μεγαλόπνοο σχέδιο των «μικρών βημάτων» που οδηγούσε στην Ενωση της Ευρώπης. Η σημερινή συγκυρία έχει σημαντικές αναλογίες με τις συνθήκες που οδήγησαν στην εκκίνηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Δεν εννοώ τη θανάσιμη πανδημία, παρότι είναι η χειρότερη του τελευταίου αιώνα. Ούτε καν τη βαθύτερη οικονομική ύφεση μετά το ’30 που έχουμε μπροστά μας. Είναι κυρίως κάτι περισσότερο. Η αίσθηση ενός παγκόσμιου κενού που πρέπει να καλυφθεί, και ενός ευρωπαϊκού θεσμικού οπλοστασίου που αδυνατεί να ανταποκριθεί στις επείγουσες προτεραιότητες.

Η μεταπολεμική Ευρώπη οικοδομήθηκε ως πυλώνας ενός (δυτικού) συστήματος ανοιχτού εμπορίου. Στην Ευρώπη σήμερα πέφτει το βάρος να προστατεύσει το παγκόσμιο εμπόριο και τους πολυμερείς διεθνείς θεσμούς από την αστάθεια και επιθετικότητα του παραδοσιακού διατλαντικού της εταίρου.

Τότε ο ναζισμός είχε συντριβεί, αντίπαλος ήταν το κομμουνιστικό μπλοκ. Σήμερα ο κομμουνισμός έχει ηττηθεί ως διεθνές σύστημα. Οπου κατ’ όνομα επιζεί είναι στην πραγματικότητα εθνικιστική απολυταρχία, που λειτουργεί εναρμονισμένη με την παγκοσμιοποίηση. Ομως οι αντίπαλοι του φιλελεύθερου κεκτημένου της Δύσης βρίσκονται στο εσωτερικό της. Δεν φορούν στρατιωτικά αλλά τοκίζουν στην αμάθεια του πλήθους, στην ισοπέδωση της αλήθειας, στη χειραγώγηση της εχθροπάθειας.

Τότε, στα ερείπια ενός καταστροφικού πολέμου που ακολούθησε μια Μεγάλη Υφεση, αναδύθηκε η προτεραιότητα της οικονομικής ανοικοδόμησης, διάχυσης της ευημερίας, δημιουργίας θεσμών κοινωνικής συνοχής. Σήμερα, η ακραία διεύρυνση των ανισοτήτων, στρωμάτων που μένουν πίσω και αισθάνονται απέξω, και καταφεύγουν σε εθνικιστές και λαϊκιστές, αναδεικνύει ένα παρόμοιο αίτημα συμπεριληπτικής ανάπτυξης και κοινωνικής συνοχής, επένδυσης στην κοινωνική υγεία και τα δημόσια αγαθά. Τώρα, όπως και στη μεταπολεμική ανοικοδόμηση, αναδεικνύεται η ανάγκη επανασχεδιασμού της ευρωπαϊκής ανάκαμψης. Σήμερα όμως το εγχείρημα είναι δυσχερέστερο: οι οικονομίες έχουν αδρανήσει αλλά δεν έχουν καταστραφεί για να προσβλέπουν στην ώθηση της ανοικοδόμησης. Και οι ευρωπαϊκές θεσμικές αγκυλώσεις είναι πολλαπλάσιες.

Η σημερινή Ε.Ε. αντιμετωπίζει τη δυσχέρεια για την οποία έγραψε ο Μancur Olson, μελετώντας τις συνθήκες δυναμικής ανοικοδόμησης ή αντίθετα σταδιακής παρακμής ώριμων καπιταλιστικών οικονομιών. Το μελαγχολικό του συμπέρασμα ήταν ότι χώρες που καταστράφηκαν ολοσχερώς από τον Πόλεμο (μεταπολεμική Γερμανία και Ιαπωνία) μπόρεσαν να επαναθεμελιωθούν επιτυχώς στη βάση νέας συνταγματικής αρχιτεκτονικής – υπό την κηδεμονία μιας τότε ευφυούς και διορατικής Αμερικής. Αλλες μεταπολεμικές οικονομίες (όπως η Βρετανία), που προέκυψαν σε συνέχεια των προπολεμικών τους θεσμών, ανέκαμψαν πολύ πιο αδύναμα… Θεσμικές σκληρώσεις και διανεμητικοί συνασπισμοί συμφερόντων που συσπειρώνονται γύρω τους βρίσκονται πίσω από το μεγάλο μπλοκάρισμα της Ε.Ε. Οι θεσμοί της (όπως οι κανόνες της Ευρωζώνης) οικοδομήθηκαν για να εξυπηρετήσουν ιστορικές προτεραιότητες προηγούμενων δεκαετιών. Η ΟΝΕ θωρακίστηκε απέναντι στην απειλή του πληθωρισμού – ο αντίπαλος τώρα λέγεται αποπληθωρισμός. Απαγόρευσε τον επιμερισμό των κινδύνων, την αμοιβαιοποίηση χρεών και βαρών – σήμερα όμως χωρίς τέτοιο επιμερισμό οι ανισορροπίες της οξύνονται και το εσωτερικό ρήγμα διευρύνεται. Φτιάχτηκε για να επιβάλει την αυστηρή τήρηση των κανόνων (pacta sunt servanda) – όμως σήμερα αυτοί οι κανόνες την οδηγούν σε αδιέξοδο.

Εως τώρα η δυσαρμονία ανάμεσα στη θεσμική αρχιτεκτονική και τις επείγουσες επιταγές της νέας πραγματικότητας καλύπτεται κυρίως με τολμηρές πρωτοβουλίες της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, στα όρια των συνταγματικών της αρμοδιοτήτων. Η δραματική απόφαση του Γερμανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου είναι σύμπτωμα της ελλιπούς ολοκλήρωσης του ευρώ, που κάποια στιγμή αγγίζει τα ακραία όρια της αντοχής και των αντιφάσεων μιας ατελούς ένωσης. Που οι ατέλειές της απειλούν πλέον την ίδια την ενιαία αγορά.

Ακούω τον αντίλογο, με τη βουή της ιστορίας. Η Ευρώπη προχώρησε βήμα-βήμα, μέσα από μεγάλες κρίσεις, άνοιξε δρόμους μέσα από τα αδιέξοδά της. Σε έναν κόσμο ολοένα και πιο εχθρικό, παραμένει μείζον οχυρό αντίστασης στις δυνάμεις του χάους και της εντροπίας. Πάντα ατελής, συχνά απογοητευτική. Αλλά απολύτως αναγκαία. Και σήμερα περισσότερο από ποτέ.

* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή