Νομιμοποιείται νομίζω η παρέμβαση των μη ειδικών σε ένα τεράστιου εύρους κοινωνικό θέμα, όπως οι συνέπειες του ενσκήψαντος κορωνοϊού. Εξάλλου, οι συνέπειες αυτές είναι τόσο ποικίλες εν τόπω και χρόνω, ώστε μερικοί από εμάς ενδέχεται να μην έχουμε πλήρη θέαση αυτών των συνεπειών· ίσως επειδή, για προσωπικούς λόγους, δίνουμε δυσανάλογη έμφαση σε μιαν ή δυο απ’ αυτές τις συνέπειες.
Αν κάτι τέτοιο συμβαίνει, τότε η συνοπτική παράθεση ολόκληρου, ει δυνατόν, του εύρους των σχετικών προβλημάτων παρουσιάζει ενδεχομένως κάποιο ενδιαφέρον: Η θέαση του συνόλου επιτρέπει και μιαν ευστοχότερη κατανομή του ενδιαφέροντός μας για την επίλυσή τους.
1. Ας μου επιτραπεί, πρώτον, να απολογηθώ για την ορολογία που χρησιμοποίησα στο μονόλεπτο μαγνητοσκόπημα που μου είχε ζητήσει η ΕΡΤ για το «Μένουμε Σπίτι». Είχα πάρει το θάρρος να ονομάσω «παιδιαρίσματα» τα (περί πλήξεως, μοναξιάς και νοσταλγίας) παράπονα κάμποσων προσωρινώς εγκλείστων. Είχα θυμίσει ότι εδώ επρόκειτο για πλανητικού μεγέθους προβλήματα, που ξεπερνούν τις ασημαντότητές μας. Ετσι, δεν ήταν μείζον πρόβλημα, για να μας χαϊδολογάνε επειδή πλήττουμε, λέει, ή δεν βλέπουμε τη θάλασσα.
2. Απεναντίας, υπήρξαν ουσιωδέστερα προβλήματα σχετικά με τον προσωρινό εγκλεισμό, όπως: α. Το συντόμως ανατραπέν δίλημμα της δήθεν «ανοσίας της αγέλης». β. Το οικονομικό αδιέξοδο των μεροκαματιάρηδων. γ. Η ορθολογική οργάνωση των Υπηρεσιών Κοινής Ωφελείας. δ. Και η ανισοκατανομή επικινδυνότητας στους εκτός εγκλεισμού εργαζομένους (υγειονομικά και άλλα επαγγέλματα). Προβλήματα που αντιμετωπίστηκαν, καλώς ή κακώς, με ορισμένες κατεπείγουσες παρεμβάσεις.
3. Ο κύριος όγκος όμως των μεγάλων προβλημάτων είναι μπροστά μας – και μάλιστα προβλημάτων άγνωστης (σε μεγάλο βαθμό) σοβαρότητας: α. Πολύ μεγάλες αβεβαιότητες των βραχυπρόθεσμων συνεπειών από τις εφαρμοζόμενες πολιτικές χαλάρωσης των περιοριστικών μέτρων πάνω στην πορεία της επιδημίας. Κι εξάλλου, παρά την επιτυχία του τελευταίου διμήνου, δεν ξεχνάμε το ποσοστό των «ψεκασμένων» συμπολιτών μας κατά την παρελθούσα πενταετία. β. Το σχεδόν βέβαιο δεύτερο επιδημικό κύμα του ερχόμενου χειμώνα απαιτεί από τώρα μια καλά οργανωμένη προετοιμασία ψυχολογικού, διοικητικού και οικονομικού χαρακτήρα. γ. Οι μεσοπρόθεσμες συνέπειες στην άσκηση των επαγγελμάτων, στην εκπαίδευση και στις δυσανάλογες δυσμένειες για τις τέχνες – έναν ουσιώδη τομέα του βίου μας. δ. Μακροπρόθεσμες συνέπειες στην οικονομία, αφού το σύνολο των υγειονομικών περιοριστικών μέτρων οδηγεί (σχεδόν παγκοσμίως) σε μια προφανή παραγωγική ύφεση – συν την αύξηση των περιστασιακών δαπανών. ε. Μακροπρόθεσμες κοινωνικές συνέπειες: Η έντονη μείωση του κατά κεφαλήν εισοδήματος, οι ενίοτε ριζικές μεταβολές των συνθηκών εργασίας και η αύξηση της ανεργίας, καθώς και οι αναμενόμενες πολιτισμικές αλλοιώσεις, πιθανολογείται ότι θα προκαλέσουν αναζωπύρωση κοινωνικοπολιτικών προβλημάτων, για των οποίων την επίλυση είναι ανεπαρκής η διαθέσιμη πείρα του παρελθόντος· δεν διαθέτουμε έτοιμες θεωρίες. Οι αντίστοιχες κοινωνικές συγκρούσεις ενδέχεται να είναι άκρως δυσεπίλυτες, η δε άνθηση ενός μυωπικού (όσο και ανταποδοτικού) λαϊκισμού είναι πιθανότατη – στις ενδοκρατικές και στις διακρατικές σχέσεις.
4. Οι δυνάμεις που απαιτούνται για μια κατ’ αρχήν εφικτή αντιμετώπιση αυτών των πρωτότυπων πλανητικών φαινομένων θα μπορούσαν συντόμως να περιγραφούν ως εξής: i. Εντονότατη αύξηση δανεισμού, δηλαδή μονομερής ενέργεια επιβάρυνσης της επόμενης γενιάς εις βάρος της παρούσας γενιάς. Αυτή πάντως η (βασικώς ηθικής κατηγορίας) ενέργεια αναμένεται να συναντήσει δύο ειδών προβλήματα: α. Μυωπικές αντιδράσεις του μεγάλου κεφαλαίου, το οποίο θα έχει την τάση να υποτιμά τον κίνδυνο μεγάλων ζημιών του, αν δεν ξεπεραστεί η μακρά κρίση. β. Μαξιμαλιστικές απαιτήσεις όλων μας, που δεν θα θέλουμε ούτε εμείς να αποδεχθούμε ένα σημαντικό μέρος της αναπόφευκτης φτώχειας που έρχεται. ii. Δυσανάλογη ενίσχυση της επιστημονικής έρευνας στο ευρύτερο πλαίσιο των επιστημών της υγείας – εις βάρος άλλων δαπανών (δεν το ξεχνάμε αυτό). iii. Εγκαιρη, ειλικρινής και μεθοδικώς επιστημονική ενημέρωση των κοινωνιών μας για την πρωτότυπη φύση των προβλημάτων της νέας ιστορικής συγκυρίας. Επιμένω στην ανάγκη για έγκαιρη, και όχι περιστασιακή και σπασμωδική, ενημέρωση. iv. Σκόπιμη υπερένταση των διεθνών συνεργασιών (με εύλογο εθνικό «κόστος»), μιας και το Νέο Πρόβλημα από τη φύση του και από τις συνέπειές του είναι αδύνατον να αντιμετωπιστεί ενδοκρατικώς.
Υποστηρίζεται ότι, παρά τον στοιχειώδη χαρακτήρα αυτής της ανεπαρκούς συγκεφαλαίωσης, μια τέτοια ολομερής θεώρηση της αναζητούμενης πολιτικής είναι πράγματι αναγκαία. Διότι είναι υπαρκτός ο κίνδυνος να σκοντάψουμε μπροστά σε μερικούς μόνο, σπουδαίους μεν αλλά αλυσιτελείς, από αυτούς τους προβληματισμούς. Ωστόσο, παρά τη σοβαρότητα της κατάστασης, η πρόσφατη πείρα επιτρέπει την ελπίδα ότι μια αντιμετώπιση που περιλαμβάνει έναν ρωμαλέο συνδυασμό γνώσης, ενσυναίσθησης και οργανωτικότητας, μπορεί να είναι όντως πολύ αποτελεσματική.
* Ο κ. Θ. Π. Τάσιος είναι συγγραφέας, ομότιμος καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.