Οι αριθμοί και η μοιραία σύμπτωσή τους: ανάμεσα σε τρεις ηπείρους η Κρήτη, αλλά τρεις και οι επί μακρόν κατακτητές της τους τελευταίους δώδεκα αιώνες – δεν συναριθμούνται δηλαδή οι ναζιστές, που τη βαρβαρότητά τους δεν την άντεξε για πολύ το νησί. Οι διαπολιτισμικές επιπτώσεις κάθε κατάκτησης παρουσιάζονται γλαφυρά σε μια σύντομη ανασκόπηση της ιστορίας του νησιού, διά χειρός του νεοελληνιστή Ντέιβιντ Χόλτον. Την αντλώ από το βιβλίο «Λογοτεχνία και κοινωνία στην Κρήτη της Αναγέννησης» που επιμελήθηκε ο Χόλτον, καρπό συνεργασίας εννέα μελετητών, Ελλήνων και ξένων (απόδοση των κειμένων στα ελληνικά Ναταλία Δεληγιαννάκη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2013):
«Η Κρήτη, με τη θέση της στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, δοκίμασε τρεις μακρές περιόδους ξένης κατοχής κατά τους μεσαιωνικούς και νεότερους χρόνους. Η αραβική κατοχή, από το 827 ώς τα 961, δεν άφησε σχεδόν καθόλου υλικά κατάλοιπα και ελάχιστα ή μηδαμινά τεκμήρια πολιτισμικών ανταλλαγών. […] Η δεύτερη κατοχή, από τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, είναι η μακρύτερη, κατά πολύ, από τις τρεις. Διήρκεσε από το 1211, όταν οι Βενετοί κατάφεραν τελικά να πάρουν στην κυριότητά τους τη λεία για την οποία είχαν πληρώσει 1.000 μάρκα στον Βονιφάτιο τον Μομφερρατικό, ώς την πτώση του Χάνδακα στα 1669, μετά από πολιορκία που κράτησε είκοσι ένα χρόνια.»
Ετσι άρχισε η τρίτη περίοδος κατοχής, από τους Οθωμανούς Τούρκους, που δεν θα τελείωνε παρά στα 1897. Τα υλικά ίχνη της τουρκοκρατίας είναι, βέβαια, ορατά ακόμη και σήμερα στην Κρήτη. […] Ενώ όμως υπάρχουν αναμφισβήτητες ομοιότητες ανάμεσα στον ελληνικό και τον οθωμανικό πολιτισμό σε λαϊκό επίπεδο, υπήρξε αξιοσημείωτα μικρή επαφή στο επίπεδο του υψηλότερου πολιτισμού».
Ιδιάζουσα θέση στο πεδίο των επιρροών θα μπορούσαμε να αποδώσουμε στα έμμετρα δημιουργήματα των Τουρκοκρητικών. Στις τυπικά κρητικές μαντινάδες τους, όσες έπλασαν στο νησί ή στην Τουρκία, και στην παραλογή «Της Σούσας το τραγούδι», που κατά τον Εμίλ Λεγκράν συντέθηκε στα πρώτα χρόνια της τουρκικής κατοχής, για να ιστορήσει τον έρωτα της Ηρακλειώτισσας Σούσας με τον Τούρκο Σαρή Μπεχρή. Επειδή ο αδελφός της τη σκοτώνει σαν μοιχαλίδα, και όχι εξαιτίας της αγάπης της για αλλοεθνή και αλλόπιστο, εικάζεται ότι το τραγούδι διαμορφώθηκε στην πορεία του από Τουρκοκρητικούς.
Οι επιδράσεις της βενετικής κατοχής συγκεφαλαιώνονται στον χαρακτηρισμό του νησιού από τον Χόλτον ως του «κατεξοχήν χώρου όπου πραγματοποιήθηκε η συνάντηση της Δύσης με την ελληνική Ανατολή». Αποτέλεσμα της συνάντησης υπήρξε η Κρητική Αναγέννηση, που με την πλούσια παραγωγή της καλλιέργησε και υπεράσπισε τη δημώδη γλώσσα ως γλώσσα της λογοτεχνίας και καθόρισε εν πολλοίς τη μοίρα των νεοελληνικών γραμμάτων, μέσα και από την αγάπη του Σολωμού για την κρητική ποίηση.
Ενα εξαιρετικό πανόραμα της ποίησης αυτής συνιστά η τρίτομη ανθολογία «Η κρητική ποίηση στα χρόνια της Αναγέννησης (14ος-17ος αι.)», έργο ζωής του Στέφανου Κακλαμάνη, καθηγητή της νεοελληνικής Φιλολογίας στο ΕΚΠΑ και συστηματικού μελετητή της δημώδους υστεροβυζαντινής και μεταβυζαντινής λογοτεχνίας. Στον 1ο τόμο (σελ. 390) δημοσιεύεται η Εισαγωγή του ανθολόγου. Αναφερόμενος στην αναγκαιότητα του εγχειρήματος, ο Κακλαμάνης παρατηρεί ότι με τις έρευνες στα αρχεία και στις βιβλιοθήκες της Βενετίας και τις συνακόλουθες φιλολογικές εργασίες αναθεωρήθηκε το γνωστικό πεδίο και φάνηκαν τα όρια των αρκετά παλαιότερων ανθολογιών του Μ. Ι. Μανούσακα, του Στυλιανού Αλεξίου και του Λίνου Πολίτη. Επιπλέον, αναλύει λεπτομερώς το ιστορικό πλαίσιο, τις εθνικές συγκρούσεις και συγκλίσεις, τις γλωσσικές και λογοτεχνικές αναζητήσεις. Στον 2ο τόμο (σελ. 640) ανθολογούνται ποιήματα της περιόδου της προετοιμασίας (14ος αι.-περίπου 1580), στον δε 3ο (σελ. 760) φιλοξενείται ανθολογημένη η ποίηση της περιόδου της ακμής, περίπου 1580-17ος αιώνας.
«Είναι πια παραδεκτό ότι ο πολιτισμός στα χρόνια της βενετικής παρουσίας στην Κρήτη συνδέεται αιτιακά με το κίνημα της Αναγέννησης που εκδηλώθηκε στην Ιταλία από τις αρχές του 14ου ώς τα τέλη του 16ου αιώνα», σημειώνει ο Κακλαμάνης. Κομβική σημασία αποδίδει ο ανθολόγος στη συνθήκη που συνυπέγραψαν το 1299 η Βενετική Πολιτεία και ο αυθέντης της Κρήτης Αλέξιος Καλλέργης, έπειτα από μια δεκαεφτάχρονη επανάσταση που υπήρξε η κορύφωση των αλλεπάλληλων εξεγέρσεων των Κρητικών αρχόντων στις οχτώ δεκαετίες μετά τον αποικισμό του νησιού από ευγενείς και αστούς της Βενετίας. Η εν λόγω συνθήκη έθεσε τους όρους για μια σχετικώς ειρηνική συνύπαρξη δύο βαθιά διαφορετικών εθνοτήτων. Με τα χρόνια άρχισε «να συγκροτείται μια κοινή, τοπική συνείδηση ανεξάρτητη από την εθνική προέλευση και τη δογματική κλίση των κατοίκων». Αυτό, λέει ο Κακλαμάνης, φανερώθηκε και στην «ομόθυμη σύμπραξη» Βενετών ευγενών και μελών της Βυζαντινής Αριστοκρατίας εναντίον της Βενετίας, κατά τη λεγόμενη «αποστασία του Αγίου Τίτου» (1363-1366). Αποκαλύπτεται επίσης στην απόφαση των πρώτων επώνυμων Κρητικών ποιητών να συνθέσουν τα έργα τους στη δημώδη ελληνική και σε δεκαπεντασύλλαβο, αν και η απώτερη καταγωγή των περισσότερων ήταν ιταλική: Σαχλίκης (εισαγωγέας της ρίμας και της ασεμνογραφίας στην ελληνική ποίηση), Ντελλαπόρτας, Φαλιέρος, Πικατόρος, Μπεργαδής. Παρότι ποιητική η ανθολογία, αρχίζει με ένα πεζό –τη Συνθήκη Βενετίας και Καλλέργη (Χάνδακας, 28.4.1299)–, και τιμητικά αλλά και επειδή είναι «το πρωιμότερο, συνταγμένο στην Κρήτη, ελληνόγλωσσο κείμενο σε πεζό δημώδη λόγο». Πρόκειται για μετάφραση του λατινικού πρωτοτύπου, που τη διεκπεραίωσε ο «ιερέας, πρωτοψάλτης και ταβουλάριος Κρήτης Νικηφόρος Ορεινάς». Ακολουθούν, σε χρονολογική τάξη, 68 έργα 48 ποιητών, επωνύμων (οι προαναφερθέντες συν Κορνάρος, Χορτάτσης, Μπουνιαλής, Νούμνος, Μπέρτος…), και ανωνύμων, στους οποίους οφείλονται έργα όπως ο «Στάθης», «Η θυσία του Αβραάμ», ο «Ζήνων»… Οι πρώιμες προσπάθειες μαζί με τους «εύχυμους καρπούς μιας πολιτισμικής ξεφάντωσης», κυρίως του 17ου αιώνα.
Τα προτερήματα της ανθολογίας, πέραν της εκτενέστατης εισαγωγής, πολλά. Ο Κακλαμάνης δεν αποσπά αυτούσια τα ανθολογούμενα κείμενα από τις ήδη υπάρχουσες εκδόσεις τους αλλά τα εκδίδει κριτικά, μελετώντας την παράδοσή τους, χειρόγραφη και έντυπη. Αρκετά κείμενα παραδίδονται πλήρη: όσα δεν ξεπερνούν τους 150 στίχους, αλλά και η «Ριμάδα κόρης και νιου», η «Συμφορά της Κρήτης», ο συγκλονιστικός «Απόκοπος», καθώς και η ανέκδοτη μέχρι τώρα «Φιλονικία του Χάνδακος και του Ρεθέμνου» του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή. Ο εκσυγχρονισμός της ορθογραφίας, για να αποφευχθεί η ανομοιομορφία και η εξ αυτής σύγχυση του αναγνώστη, το πλούσιο Γλωσσάριο και τα λεπτομερή Ευρετήρια λειτουργούν επίσης σαν ξεναγοί στα μικρά και τα μεγάλα θαύματα του έμμετρου κρητικού λόγου, που γέννησαν κι άλλα θαύματα όταν διασταυρώθηκαν με τον καθαρά δημοτικό λόγο.