Λίγοι οικονομολόγοι είχαν τον αντίκτυπο που είχε ο Αλμπέρτο Αλεσίνα. Ο Αλεσίνα, ιδρυτής της σύγχρονης πολιτικής οικονομίας, ήταν από τους λίγους οικονομολόγους που ανοίγουν νέα μονοπάτια με το έργο τους. Συνδυάζοντας τα εργαλεία των Οικονομικών με την Πολιτική Επιστήμη, την Κοινωνιολογία, την Ιστορία, ακόμα και την κοινωνική ανθρωπολογία, άλλαξε την οικονομική επιστήμη προς το καλύτερο.
Στη δεκαετία του 1980, ενώ οι οικονομολόγοι εστίαζαν στα μαθηματικά μοντέλα της μακροοικονομίας, ο Αλεσίνα έκανε μία απλή επισήμανση: έλειπε από την ανάλυση η πολιτική. Για να καλύψει το κενό, ανέπτυξε ένα υπόδειγμα πολιτικών διακυμάνσεων, μελετώντας τις αλληλεξαρτήσεις μεταξύ εκλογικών, δημοσιονομικών και οικονομικών κύκλων, ενσωματώνοντας προσεκτικά τόσο τα κίνητρα των πολιτικών και της γραφειοκρατίας, όσο και της ιδεολογίας. Η προσέγγιση φαντάζει προφανής σήμερα, αλλά ήταν διαμετρικά αντίθετη με την εδραιωμένη λογική της εποχής.
Ετσι γεννήθηκε μια λιγότερο ιδεολογική, πιο ισορροπημένη και ρεαλιστική ανάλυση της οικονομικής πολιτικής. Η πιο γνωστή εργασία του Αλεσίνα σε αυτόν τον τομέα είναι αυτή με τον Λάρι Σάμερς (μετέπειτα υπουργό Οικονομικών των ΗΠΑ), που δείχνει ότι ο πληθωρισμός είναι χαμηλότερος όταν η κεντρική τράπεζα έχει θεσμική ανεξαρτησία – δεν είναι δηλαδή πάντα ένα νομισματικό φαινόμενο, όπως διακήρυττε ο Μίλτον Φρίντμαν, αλλά και πολιτικό. Η δουλειά αυτή υπήρξε καθοριστική για τη θεμελίωση της ανεξαρτησίας των κεντρικών τραπεζών και της μείωσης του πληθωρισμού.
Το πλέον πολυσυζητημένο έργο του Αλεσίνα σχετίζεται με τα προγράμματα δημοσιονομικής εξυγίανσης. Από κοινού με τη Σίλβια Αρντάνια έδειξαν ότι οι περικοπές δαπανών είναι πιο φιλικές στην ανάκαμψη της οικονομικής δραστηριότητας συγκριτικά με τις αυξήσεις φόρων. Η έρευνα αυτή οδήγησε σε μία φορτισμένη αντιπαράθεση, με ορισμένους αδίκως να τον χαρακτηρίζουν «συντηρητικό γεράκι».
Ο Αλεσίνα υπήρξε επίσης από τους πρώτους σύγχρονους οικονομολόγους που εστίασαν στην ανισότητα – προϊόν της ενηλικίωσής του στη συγκρουσιακή δεκαετία του ’70 στην Ιταλία. Σε αντίθεση με την πλειονότητα των οικονομολόγων που είτε αδιαφορούσαν είτε τη θεωρούσαν ζήτημα «ελάσσονος σημασίας», διακήρυξε ότι η ανισότητα αποτελεί τροχοπέδη της ανάπτυξης, καθώς οδηγεί σε κοινωνικές αναταραχές που αποτρέπουν τις επενδύσεις. Ανησυχούσε βαθιά για το ξεθώριασμα του αμερικανικού ονείρου και την εξοργιστική επιρροή των λόμπι στις ΗΠΑ.
Ο Αλεσίνα μελέτησε επιπλέον πολιτικές που θεμελιώνουν την εθνική οντότητα – για παράδειγμα, την υποχρεωτική εκπαίδευση με κοινή γλώσσα και βιβλία Ιστορίας που κατέστησαν πιο ομοιογενή τον πληθυσμό στην Ιταλία, τη Γαλλία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Χρησιμοποίησε αυτή την προσέγγιση για να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο οικοδομούνται διεθνείς οργανισμοί, όπως η Ευρωπαϊκή Ενωση. Το άρθρο του το 2000, με τίτλο «Οικονομική Ολοκλήρωση και Πολιτική Διάσπαση», ήταν προφητικό. Ενώ οι περισσότεροι εξέταζαν τη σχέση κόστους-οφέλους από τη συμμετοχή στην Ε.Ε., εκείνος έδινε βάρος στους πολιτικούς κινδύνους, καθώς και τα οφέλη, από τη συνεργασία των εθνών.
Παράλληλα, διερεύνησε τις επιπτώσεις της κοινωνικής διάρθρωσης των χωρών σε εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες. Εξαιρετικά επίκαιρη, για παράδειγμα, είναι η μελέτη του για τις συνέπειες των φυλετικών ανισοτήτων στις ΗΠΑ στην εκπαίδευση και την αστυνόμευση. Καθώς μοίραζε τον χρόνο του μεταξύ Ιταλίας και Βοστώνης, τον απασχολούσαν έντονα οι μεγάλες διατλαντικές διαφορές του κράτους πρόνοιας.
Αξίες και αντιλήψεις
Ο Αλεσίνα ήταν, επίσης, ένας από τους θεμελιωτές των πολιτισμικών οικονομικών (cultural economics). Πίστευε στην ανάγκη η οικονομική επιστήμη να κατανοήσει τη σημασία της κουλτούρας και των αξιών. Σε καινοτόμο έρευνά του έδειξε πως οι στενοί οικογενειακοί δεσμοί οδηγούν στη σκληρωτική ρύθμιση των αγορών, στη γραφειοκρατία, σε κακοδιοίκηση των εταιρειών και του κράτους. Σε μία συναρπαστική μελέτη με ανθρωπολογικά στοιχεία, συνέδεσε τις διακρίσεις μεταξύ των φύλων σήμερα με τις πρακτικές της γεωργίας και τη χρήση του άροτρου στην προβιομηχανική εποχή.
Τα τελευταία χρόνια, συνεργαζόταν με τη Στέφανι Στάντσεβα στην κατανόηση των σημαντικών παρεκκλίσεων μεταξύ πραγματικότητας και αντιλήψεων στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ σχετικά με την κοινωνική ανέλιξη και τη μετανάστευση. Για παράδειγμα, ενώ οι μετανάστες στις ΗΠΑ είναι περίπου το 10% του πληθυσμού, οι Αμερικανοί πιστεύουν ότι είναι 35%· ενώ μόλις το 10% των μεταναστών είναι μουσουλμάνοι, οι Αμερικανοί πιστεύουν ότι είναι 40%· και ενώ οι περισσότεροι είναι υψηλού μορφωτικού επιπέδου και εύρωστοι, οι περισσότεροι Αμερικανοί πιστεύουν ότι είναι φτωχοί και βιοπορίζονται χάρη σε κοινωνικά επιδόματα. Ο Αλεσίνα και η Στάντσεβα έδειξαν ότι τα πραγματικά στοιχεία συχνά δεν αρκούν για να αλλάξει κάποιος γνώμη. Πολλοί, ιδιαίτερα ψηφοφόροι του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, λευκοί άνδρες χωρίς πανεπιστημιακή εκπαίδευση, του έκλειναν το τηλέφωνο λέγοντάς του ότι δεν πιστεύουν τίποτα που τους λέει ένας Ιταλός από το Harvard!
Ο Αλεσίνα πέρασε σχεδόν όλη την επαγγελματική του ζωή στο Harvard, αλλά παρέμεινε βαθιά συνδεδεμένος με την Ιταλία. Επισκεπτόταν το Πανεπιστήμιο Bocconi στο Μιλάνο κάθε χρόνο. Υπήρξε έμπνευση για εκατοντάδες μαθητές στην Ευρώπη να συνεχίσουν τα όνειρά τους. Η απώλειά του είναι πλήγμα για τους νέους, που χάνουν μια φωνή ενθάρρυνσης. Συνέβαλε τακτικά στον δημόσιο διάλογο, με άρθρα στην Corriere della Serra και το VoxEU.
Ο Αλεσίνα εργαζόταν σε μία πολύ ευρεία γκάμα θεμάτων, από τη σχέση της διεθνούς βοήθειας με τη διαφθορά ώς την κοινωνική κινητικότητα στην Κίνα. Τα τελευταία χρόνια δουλεύαμε, μαζί και με τον Στέλιο Μιχαλόπουλο και τον Σεμπάστιαν Χόμαν, στην κατανόηση των κοινωνικών ανισοτήτων στην Αφρική.
Τις εβδομάδες πριν από τον θάνατό του, συνεργαζόμασταν καθημερινά. Η επαφή μας διακόπηκε τόσο ξαφνικά. Κρατάω πολλές αναμνήσεις. Τα σύντομα ανορθόγραφα μηνύματα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, συχνά στα αρχαία ελληνικά που πίστευε ότι εγώ και ο Στέλιος (και αυτός) γνωρίζαμε. Τις πολιτικές μας συζητήσεις, στις μισές από τις οποίες ήμουν «κομμουνιστής» και αυτός «νεοφιλελεύθερος», ενώ στις υπόλοιπες οι ρόλοι αντιστρέφονταν. Τα αυτοσαρκαστικά αστεία του.
Θα κρατήσουμε από τον Αλμπέρτο το πάθος του, την εστίασή του στη μεγάλη εικόνα, την προσήλωση στον στόχο καθώς και την ατελείωτη περιέργεια. Για τον κόσμο, ο Αλμπέρτο Αλεσίνα ήταν ο φημισμένος οικονομολόγος με το πολύπλευρο, εξαιρετικά μεγάλης επιρροής έργο. Για τα Οικονομικά, ήταν ο θεμελιωτής της σύγχρονης πολιτικής οικονομίας, η οποία υπό την καθοδήγησή του εξελίχθηκε σε σημαντικό διεπιστημονικό τομέα. Για εμάς, ήταν ο ζεστός, με χιούμορ, στενός συνεργάτης και φίλος. Μας λείπει αφάνταστα.
* Ο κ. Ηλίας Παπαϊωάννου είναι καθηγητής Οικονομικών στο London Business School και επισκέπτης καθηγητής στην έδρα Hal Varian στο MIT. Το άρθρο βασίζεται σε εκτενή νεκρολογία που δημοσιεύθηκε στο VoxEU της Στέφανι Στάντσεβα (Πανεπιστήμιο Harvard).