Η πανδημία μάς υπενθύμισε τον κίνδυνο της υπερβολικής εξάρτησης από τον τουρισμό και την ανάγκη αλλαγής του παραγωγικού μοντέλου της Ελλάδος. Ηρθαν καπάκι και τα δισ. που θα μας δώσει η Ευρωπαϊκή Ενωση και αναζωπύρωσαν τη δημόσια συζήτηση. Είναι πράγματι μια μοναδική ευκαιρία αλλά φοβάμαι ότι θα χαθεί, και εξηγώ.
Για χώρα με λίγες πρώτες ύλες και ακριβή ενέργεια, όπως εμείς, το σωστό μοντέλο είναι αυτό της Ελβετίας, του Ισραήλ, της Ν. Κορέας. Κράτη που, ενώ είναι φτωχά σε πλουτοπαραγωγικές πηγές, προσελκύουν επενδύσεις και βρίσκονται στην πρώτη σειρά στον διεθνή οικονομικό ανταγωνισμό. Το οφείλουν στην καλή τους διακυβέρνηση και στην αξιοποίηση του παράγοντα άνθρωπος. Τα δύο αυτά πηγαίνουν μαζί και συνοψίζονται σε αξιοκρατία, αξιοπιστία και έμφαση στη σύγχρονη εκπαίδευση.
Ας δούμε τι συμβαίνει εδώ. Προ ημερών η «Καθημερινή» δημοσίευσε είδηση ότι σύντομα αποκτούμε Silicon Valley γιατί βρέθηκε κατάλληλο οικόπεδο. Το σχολίασε εύστοχα ο Ραφαήλ Μωυσής παρατηρώντας ότι η Silicon Valley αναπτύχθηκε στη γειτονιά των μεγάλων πανεπιστημίων και ερευνητικών κέντρων των ΗΠΑ και οφείλει την επιτυχία της στη «…μεταφορά γνώσης από τα πανεπιστήμια στον χώρο της ιδιωτικής οικονομίας με τη συμμετοχή καθηγητών και ερευνητών, πολλοί από τους οποίους εξελίχθηκαν σε επιτυχημένους επιχειρηματίες». Αυτό δεν μπορεί να γίνει στην Ελλάδα. Το άρθρο 16 του Συντάγματος, που κατοχυρώνει το κρατικό μονοπώλιο στην ανώτατη εκπαίδευση, παράγραφος 6, ορίζει επίσης ότι οι πανεπιστημιακοί είναι δημόσιοι λειτουργοί. Με ελάχιστες νομοθετημένες εξαιρέσεις τούς απαγορεύεται επ’ αμοιβή εργασία στον –ή και συνεργασία με τον– ιδιωτικό τομέα. Δεν μας αρκεί η μοναδική παγκόσμια περίπτωση απαγόρευσης μη κρατικών πανεπιστημίων, αλλά αφαιρούμε από τους εκεί διδάσκοντες και το κίνητρο να εκμεταλλεύονται τη γνώση και δημιουργικότητά τους. Δεν πρέπει να απορούμε που τόσοι ταλαντούχοι Ελληνες εκπατρίζονται συνεισφέροντας έτσι στην οικονομία άλλων κρατών. Με το άρθρο 16 εξασφαλίζουμε για τους πανεπιστημιακούς μας καθεστώς μονιμότητας, ουσιαστική απουσία αξιολόγησης, έλλειψη ανταγωνισμού. Συγχρόνως, τους στερούμε το κίνητρο της δημιουργίας και του κέρδους. Τέτοιες συνθήκες ελκύουν τον μέτριο και τον σιγουράκια. Οι εξαιρέσεις δεν κάνουν τον κανόνα.
Δεν είναι μόνο το άρθρο 16. Το Σύνταγμά μας μοιάζει με συλλογική σύμβαση που κατοχυρώνει προνόμια και προστασία σε ορισμένες κατηγορίες πολιτών, εξασφαλίζοντάς τους διά βίου εισόδημα και απουσία αξιολόγησης. Ολοι όσοι ευνοούνται, και είναι εκείνοι που κατέχουν τις θέσεις-κλειδιά μέσα στον μηχανισμό διακυβέρνησης της χώρας, έχουν κάθε συμφέρον να μείνουν τα πράγματα όπως είναι. Ετσι δίνουμε την εντύπωση ότι ως λαός επιλέξαμε το ιδεώδες της διά βίου ασφάλειας με αντάλλαγμα τη μετριότητα και ακινησία, ουτοπία που μας οδήγησε στη χρεοκοπία.
Εχουμε τώρα την τύχη, έπειτα από πολλά χρόνια, να μας κυβερνούν σύγχρονοι άνθρωποι. Ηδη εισάγουν απαραίτητες αλλαγές όπως ο ψηφιακός μετασχηματισμός και άλλες. Ομως τα περισσότερα από αυτά αποβλέπουν κυρίως σε βελτιώσεις στη διεκπεραίωση, είναι σημαντικά αλλά δεν μπαίνουν στην ουσία του προβλήματος.
Η αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου της χώρας είναι μια διαδικασία που θα χρειαστεί χρόνια, περισσότερα από τον βίο κάποιας κυβέρνησης, και σταθερή πορεία. Οι μεταρρυθμίσεις που χρειάζονται είναι εκείνες που θα δεσμεύουν όλους όσοι θα κυβερνούν στο μέλλον. Για να παγιωθεί νέο παραγωγικό μοντέλο, πρέπει να εκσυγχρονισθεί το εκπαιδευτικό σύστημα, να λειτουργεί η Δικαιοσύνη ώστε να υπάρχει ασφάλεια δικαίου, να βελτιωθεί το κράτος σε όλα τα επίπεδα. Προϋπόθεση για τη δημιουργία ενός αξιόπιστου πλαισίου που θα ενθαρρύνει επενδύσεις και θα εκσυγχρονίσει τη χώρα είναι αλλαγές στο Σύνταγμα. Κατά την πρόσφατη αναθεώρηση, η Νέα Δημοκρατία το επιχείρησε και οι προτάσεις της ήταν στη σωστή κατεύθυνση. Χάθηκε τότε η ευκαιρία και θα αργήσει να ξαναέρθει.