Η Ελλάδα, σε πείσμα των προγνωστικών, τα πήγε εξαιρετικά στην πανδημία. Οι ευχές και ελπίδες όλων είναι να μεταφέρει την τεχνογνωσία που απέδωσε τόσο καλά στο πεδίο της επιδημίας στην οικονομική ανάκαμψη.
Ο παραλληλισμός δεν είναι άτοπος. Και τα δύο έχουν πρωτόγνωρα στοιχεία – «άγνωστους αγνώστους», καταστάσεις «όπου δεν γνωρίζεις τι είναι αυτό που δεν γνωρίζεις». Σε κόσμο όπου δεν ξέρεις τι να περιμένεις, ανατρέπονται οι παλιές σταθερές. Πλοήγηση χωρίς χάρτες θέτει πρωτίστως επιστημολογικά προβλήματα – με ποιον τρόπο ανακαλύπτουμε τι είναι ο κόσμος που έρχεται.
Πετύχαμε στην πανδημία πατώντας στην επιστήμη – στην Εμπεριστατωμένη Διακυβέρνηση. Δόθηκε προβάδισμα σε επιστήμονες, αφήνοντας τους εμπειροτέχνες («Εγώ ξέρω γιατί πάντα έτσι ήταν»). Η αλλαγή πορείας, μάλιστα, προσωποποιήθηκε από την ομάδα επιδημιολόγων, με πρώτο τον καθηγητή Σωτ. Τσιόδρα.
Αν ήταν έτσι απλά και στην οικονομία, κερδίσαμε ήδη την πρώτη μάχη. Διαθέτουμε ομάδα ειδικών, με πρόεδρο που ανταγωνίζεται σημείο προς σημείο τους επιδημιολόγους: καθηγητής, μειλίχιος, πειστικός, διοπτροφόρος, έχει και Νομπέλ. Το επόμενο βήμα είναι να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη τι μας λένε οι σοφοί. Τα καταφέραμε, λοιπόν;
Μια τέτοια ερμηνεία συγχέει το εργαλείο με το αποτέλεσμα. Προσδίδει μαγικές ιδιότητες στους ειδικούς – ωσάν η επιστημοσύνη να τους εξασφαλίζει πρόσβαση σε κοιτάσματα σοφίας απροσπέλαστης από τους υπόλοιπους. Ομως, η επιστήμη δεν είναι μαγεία. H επιτυχία στην πανδημία προέκυψε επειδή η κυβέρνηση έβαλε πρώτα τις αρχές της επιστήμης και μετά τις γνώριμες πρακτικές – και μάλιστα περισσότερο από αλλού.
Αντιμέτωποι με τον «άγνωστο άγνωστο», το πρώτο βήμα ήταν η ομολογία της άγνοιας – να μην προσποιούμαστε γνώσεις που δεν έχουμε. Μπροστά σε τέτοια θέματα η επιστήμη στηρίζεται στη μεθοδολογία της – στο πώς αντλείται, ελέγχεται, αναθεωρείται και συσσωρεύεται γνώση. Ο κ. Τσιόδρας ως επιστήμονας είχε την εντιμότητα να ομολογήσει τι δεν γνώριζε και τη μέθοδο, αργά και βασανιστικά, να συμπληρώνει τα κενά. Απέφυγε έτσι την έπαρση, που για συναδέλφους του στη Σουηδία αποδείχθηκε επικίνδυνη.
Η επιτυχία στην πανδημία βασίστηκε όμως και στο επόμενο στάδιο – το γεφύρωμα του χάσματος μεταξύ της «όχθης της επιστήμης» και της «όχθης της εφαρμογής». Οι σκέψεις, οι φόβοι και οι ελπίδες των ειδικών μεταφέρθηκαν σε ανθρώπους της πράξης (τον κ. Ν. Χαρδαλιά) για να τις μεταφράσει σε επιλογές με άμεσο αντίκρισμα.
Το έργο που θα καθοδηγήσει την οικονομική ανάκαμψη είναι ίσως πιο δύσκολο από αυτό των κ. Τσιόδρα και Χαρδαλιά. Είναι πιο δύσκολο γιατί πρέπει να ξεπεράσει και άλλα εμπόδια. Πρώτον, η Ελλάδα έχει ήδη αποτύχει μια φορά να ανακάμψει έπειτα από βαθιά κρίση. Δεύτερον, το σχέδιο δεν πρέπει να μαντέψει μόνο τι θα γίνει μετά την κρίση, αλλά και το πώς θα αντιδράσουν και οι άλλοι. Τρίτον, η γέφυρα προς την πρακτική δεν θα φτιαχτεί εξαρχής, αλλά πρέπει να γκρεμίσει υφιστάμενες αγκυλώσεις και αντιστάσεις.
Το ότι η αβεβαιότητα στα οικονομικά είναι βαθύτερη καθιστά την επιστημονική μέθοδο επιτακτικότερη: Προσέγγιση καταφερτζή, «Κάνουμε κάτι γιατί κάποτε απέδωσε» είναι επικίνδυνη. Ομοίως και κενή επιστημοσύνη, «Είμαι του Χάρβαρντ, εμπιστευτείτε με!».
Το «τι δέον γενέσθαι» έχει μια επιστημονική και μια διοικητική πλευρά. Η επιστήμη θα μας πει τι να κάνουμε. Η προσέγγιση χτίζει τη γνώση πάνω σε δύο πυλώνες:
Ο πρώτος πυλώνας, η «θεωρία», εξετάζει τα βασικά. Η βολική απλούστευση «τα υπόλοιπα παραμένουν ίδια» δεν ισχύει και πρέπει να επανεξετάσουμε τις σχέσεις μεταξύ των συνιστωσών της οικονομίας. Εξετάζοντας αν μετατοπίστηκαν τα θεμέλια και αν έχει επηρεαστεί η στατική του οικοδομήματος, θα καταλήξουμε σε αλλαγές στην ανωδομή. Η ανάπτυξη προκύπτει από μεταβολές στο πώς εργαζόμαστε και πώς ζούμε και δεν εξαντλείται σε συνεννοήσεις μεταξύ τραπεζιτών για ροές χρημάτων.
Δεύτερος πυλώνας, η «εμπειρική διασταύρωση». Για να μην καταλήξει η οικονομική πολιτική άγονη θεολογική συζήτηση, απαιτείται και έλεγχος του κατά πόσον οι ιδέες συμβαδίζουν με την πραγματικότητα – ένα συνεχές reality check. Αυτό απαιτεί αξιόπιστα στοιχεία και δείκτες παρακολούθησης, γέφυρες μεταξύ στόχου και αποτελέσματος, αλλά και μόνιμες δομές ικανές να τα ερμηνεύουν. Ετσι θεμελιώνεται κουλτούρα ανοικτής συζήτησης – αλλά και ζωντανής αμφισβήτησης.
Αυτό μας φέρνει στο άλλο σκέλος, στη «Διοίκηση», ως προαπαιτούμενο για να τελεσφορήσει η εμπεριστατωμένη διακυβέρνηση στην οικονομία. Οσο και αν οι «Τσιόδρες» παραδίδουν άψογα πορίσματα, οι «Χαρδαλιάδες» και οι μηχανισμοί τους πρέπει να τα παραλάβουν, να τα κατανοήσουν, να τα μετατρέψουν σε προγράμματα. Επίσης, να μας τα εξηγήσουν και, στο τέλος, να πείσουν το βραδυκίνητο καράβι της διοίκησης να αλλάξει ρότα.
Η μέχρι σήμερα εμπειρία είναι αποκαρδιωτική: Το κράτος λειτουργεί ως εμπειροτέχνης, αποφεύγοντας προβληματισμούς ή σκέψεις. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια της κρίσης, η πρωτοβουλία αφέθηκε στην τρόικα, με αποτέλεσμα πολλοί σήμερα να νομίζουν ότι η ανάπτυξη ισοδυναμεί με ανάκτηση του 2009.
Οταν στην παλιά σειρά «Σταρ Τρεκ» πλησίαζαν άγνωστοι πλανήτες, την καθοδήγηση του «Αστερόπλοιου Εντερπράιζ» την είχε ο (κάπως εξωγήινος) δρ Σποκ. Στο πιλοτήριο του (κάπως ανακαινισμένου) Αστεροκάικου «Η Μεγαλόχαρη» βρίσκεται, έπειτα από μετεκπαίδευση σε διεθνές ΙΕΚ, ο καπετάν Φουρτούνας.
* Ο κ. Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.