Η ατμόσφαιρα ήταν βαριά. Μόλις είχε τοποθετηθεί το φέρετρο στο κέντρο της εκκλησίας – ξεσκέπαστο, όπως συνηθίζεται στην πόλη μας. Πλήρης ημερών ο νεκρός, αγαπημένος θείος, έμοιαζε να κοιμάται γαλήνια. Οι στενοί συγγενείς πήραν τις θέσεις τους πλάι στη σορό. Βλέμματα χαμηλωμένα, θλίψη βουβή. Το εκκλησίασμα είχε ήδη προσέλθει, γύρω στα 90 άτομα. Πάνω από τους μισούς φορούσαν μάσκα.
Προς το τέλος της νεκρώσιμης ακολουθίας, ο ιερέας είπε λίγα λόγια για τον μεταστάντα – μεστά και συγκινητικά. Αναφέρθηκε στα παιδικά χρόνια της απόλυτης φτώχειας στη δεκαετία του ’40, στον έντιμο αγώνα του για επιβίωση, στην εξαιρετική οικογένεια που έκανε, στην καλοσύνη του, αλλά και στον βαθύ πόνο που έφερε καρτερικά, για πάνω από είκοσι χρόνια, αφότου έχασε τη μεγάλη κόρη του από καρκίνο. Με τον ανεπιτήδευτο επικήδειο, ο ιερέας παρέδιδε, ουσιαστικά, μαθήματα ζωής.
Πολλές φορές έχω σκεφτεί πόσο τυχερή είναι η ενορία μας να έχει τέτοιο ιερέα. Ταπεινός, ακούραστος, εναρμονίζει χριστιανικό λόγο και αγαπητική πράξη. Δεν χρηματίζεται, ζει λιτά, βρίσκεται δίπλα στο πλευρό όσων τον έχουν ανάγκη. Δεν είναι τυχαίο που είναι τόσο αγαπητός, που γέμισε ξανά η εκκλησία, που συρρέουν πιστοί και από άλλα μέρη της χώρας να τον συναντήσουν. Δεν μπορώ να αποφύγω την οπτική γωνία με την οποία συνηθίζω να βλέπω τους δημόσιους αξιωματούχους: στα μάτια μου είναι το πρότυπο του ηγέτη – του ανθρώπου που κέρδισε τον καθολικό σεβασμό τιμώντας την αποστολή του. Η μεγάλη επιρροή του είναι συμβολική – δεν απορρέει τόσο από το αξίωμά του όσο από αυτό που ενσαρκώνει.
Για να είμαι ειλικρινής, από παλιά διέκρινα κάποιο ζηλωτισμό ως την άλλη πλευρά των αρετών του. Είχα μια αγωνία τώρα να δω πώς θα χειριζόταν τον τελευταίο ασπασμό στον νεκρό και τα συλλυπητήρια στους συγγενείς. Τα κρούσματα του κορωνοϊού πληθαίνουν ραγδαία, γνωρίζουμε ότι θρησκευτικές τελετές αποτελούν εστίες υπερμετάδοσης, καλούμαστε όλοι να αλλάξουμε, προσωρινά τουλάχιστον, συνήθειες. Το φρόνιμο, σκέφτηκα, θα ήταν ο ιερέας να μας καλέσει να κάνουμε ευλαβικά τον σταυρό μας μπροστά στη σορό και, στη συνέχεια, να συλλυπηθούμε τους συγγενείς προφορικά, χωρίς ασπασμό. Δεν θα ήταν εύκολη μια τέτοια αλλαγή συνήθειας. Θα ήταν όμως αναγκαία. Αλλωστε, ότι οι περισσότεροι φορούσαν μάσκα έδειχνε ότι ο κόσμος ανησυχεί.
Ο ζηλωτισμός επικράτησε της σύνεσης. Ο ιερέας ανακοίνωσε από την Ωραία Πύλη ότι ο ίδιος θα ασπασθεί και τον νεκρό και τους συγγενείς. «Εσείς», είπε στο εκκλησίασμα, «να κάνετε ό,τι λέει η συνείδησή σας. Μπορείτε να τηρήσετε τα μέτρα της πολιτείας. Εγώ, πάντως, δεν φοβάμαι. Οποιος πιστεύει, δεν κινδυνεύει. Αν δεν σε σώσει ο Θεός, δεν θα σε σώσει η μάσκα». Πλησίασε το φέρετρο, ασπάστηκε το νεκρό και κατόπιν τους συγγενείς. Μπορείτε να μαντέψετε τι ακολούθησε. Ο κόσμος μιμήθηκε τον ιερέα. Ο κοινωνικός εαυτός υπερίσχυσε του βιολογικού ενστίκτου της αυτοπροστασίας.
Η σκηνή είναι πολλαπλώς ενδιαφέρουσα. Πρώτον, το μήνυμα είναι αντιφατικό. Από τη μια «τηρήστε τα μέτρα», από την άλλη «είστε ελεύθεροι να κάνετε ό,τι θέλετε» (άρα μπορείτε να μην τα τηρήσετε). Η αντιφατικότητα παγιδεύει: η ρητή, διστακτική συμβουλή του ποιμένα για τήρηση των μέτρων αποστασιοποίησης περιβάλλεται από την ισχυρότερη, άρρητη, σωματοποιημένη υπόδειξή του να αποδείξουν οι πιστοί την ισχύ της πίστης τους, αγνοώντας τα μέτρα. Η μη λεκτική –σωματική– μεταεπικοινωνία ακυρώνει το μήνυμα της λεκτικής επικοινωνίας.
Δεύτερον, το μήνυμα είναι σαθρό και, αθέλητα, εγωιστικό. Ακόμα κι αν θεωρήσω ότι η πίστη μου με προστατεύει, πόσο ισχυρή πρέπει να είναι για να συμβεί αυτό; Πώς ξέρω ότι δεν αυταπατώμαι; Κι αν η πίστη μου δεν είναι τόσο βαθιά όσο νομίζω και μολυνθώ; Κι αν έτσι μολύνω τους άλλους γύρω μου; Μπορώ να πάρω το ρίσκο να βλάψω την υγεία μου, ενόσω είμαι υπεύθυνος για όλους τους ανθρώπους της ζωής μου που με έχουν ανάγκη; Η ζωή μου δεν ανήκει μόνο σε μένα· ανήκει και στους αγαπημένους μου. Μήπως ό,τι εγώ θεωρώ πίστη δεν είναι παρά συγκεκαλυμμένος εγωισμός;
Τρίτον, ο ηγέτης δεν παρουσιάζει θεωρητικές εναλλακτικές σε όσους τον ακολουθούν αλλά, ακριβώς επειδή είναι ηγέτης –άρα βρίσκεται σε περίοπτη θέση, με συμβολικά ισχυρό λόγο, προκαλώντας μιμητική συμπεριφορά– έχει την ευθύνη να χαράσσει το πλαίσιο εντός του οποίου θα κινηθούν οι άλλοι. Ο καλός γονιός δεν λέει στο παιδί «έχεις την ελευθερία να λες ή να μη λες ψέματα». Εχοντας θέση ευθύνης, παιδαγωγεί, θέτοντας, με έργα και λόγια, τους κανόνες της έντιμης ζωής. Η ελευθερία δεν είναι ισοδύναμη με τη δέσμευση. Για να παραφράσω τον Βιτγκενστάιν, εν αρχή ην η πράξη της δέσμευσης του ηγέτη σε κανόνες που ex officio θέτει και έπεται η ελευθερία των άλλων να τηρούν τους κανόνες. Ο ηγέτης που το ξεχνά αυτό, παραβλέπει τη σημαντικότερη λειτουργία του ρόλου του – την ευθύνη του να θέτει και να τηρεί κανόνες.
Γνωρίζοντας την τεράστια εκτίμηση που απολαμβάνει ο συγκεκριμένος ιερέας στην πόλη μας, σκέφτομαι πόσο διαφορετική θα ήταν η συμπεριφορά των παρευρισκομένων αν έδινε το παράδειγμα, αποφεύγοντας κάθε ασπασμό και χειραψία στη διάρκεια της κηδείας και παροτρύνοντας τους πιστούς να κάνουν κι αυτοί το ίδιο.
Ακόμη, πόσο καλύτερα θα ήταν αν μιμούνταν τον Οικουμενικό Πατριάρχη και φορούσε μάσκα στη διάρκεια της κηδείας. Είμαι βέβαιος ότι όλοι θα τον ακολουθούσαν. Μια εντελώς διαφορετική συμπεριφορά θα υιοθετούνταν, με τη ρεαλιστική δυνατότητα να εμπεδωθεί για όσο χρόνο είναι αναγκαία. Ο ηγέτης θα λειτουργούσε τότε ως υπερμεταδότης – όχι του κορωνοϊού, αλλά της υπεύθυνης συμπεριφοράς.
Χρειαζόμαστε ηγέτες-υπερμεταδότες ευθύνης. Ανθρώπους με επιρροή σε κάθε ηλικιακή ομάδα. Οι νουθεσίες των πολιτικών να τηρούμε τα μέτρα είναι κενές γιατί, συνήθως, οι φορείς τους στερούνται κύρους. Μόνο άνθρωποι με συμβολική ισχύ –influencers κάθε είδους– μπορούν να ασκήσουν ουσιαστική επιρροή.
* Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.