Το «φιλότιμο» το λεξικό Δημητράκου το ορίζει ως φιλοτιμία, λέξη η οποία δεν σήμαινε πάντα αυτό που εννοούμε όταν τη χρησιμοποιούμε σήμερα. Πάντα κατά το ίδιο λεξικό: «ζωηρά και διαρκής συναίσθησις της τιμής, της ιδίας αξιοπρεπείας, προσωπικός εγωισμός, φιλότιμο» (νεώτερο).
Στο ίδιο λήμμα ως πρώτη σημασία της όμως αναφέρεται «η προς την τιμήν ή την δόξαν ένθερμος αγάπη, φιλοδοξία, συχνά επί κακώ». Συνεκφέρεται μετά του φιλονικία και μετά του πλεονεξία. Ας πούμε λοιπόν πως ο γλωσσικός δαίμων, στη διάρκεια των αιώνων, περιόρισε τη σημασία της στη σημερινή, την καθάρισε από ό,τι αρνητικό κουβαλούσε διορθώνοντας συγχρόνως και τον χαρακτήρα μας. Είμαστε φιλότιμοι, αγαπάμε τη δόξα και τις τιμές, κατά συνέπεια, σε τελική ανάλυση που έλεγαν κάποτε οι μαρξιστές, επιδιώκουμε τον σεβασμό. Και για να τον κερδίσουμε παραμερίζουμε όλους τους πειρασμούς και τις κακοτεχνίες της κοινής μας ζωής.
Αν έγραφα έκθεση ιδεών για την ταυτότητα του Ελληνα και ήθελα να κερδίσω τους εξεταστές θα έπρεπε να προτάξω ως κυριότερο στοιχείο της το «φιλότιμο». Η πλειονότητά τους πιστεύει ότι μπαίνουν στην τάξη για να διδάσκουν όχι επειδή είναι υποχρεωμένοι να το κάνουν, όχι επειδή είναι το καθήκον τους και υπηρετώντας το μπορούν να ζουν και να αισθάνονται κοινωνικά όντα, αλλά επειδή έχουν φιλότιμο. Αν τους θίξεις το φιλότιμο, αν τους υποχρεώσεις να φορέσουν μάσκα κορωνοϊού φερ’ ειπείν, δικαιολογούνται να μην παρουσιασθούν στην τάξη. Τους αναφέρω παρεμπιπτόντως αφού το «φιλότιμο» είναι ένα από τα οριζόντια μέτρα που κυβερνούν τη συλλογική μας ψυχή. Και μάλιστα το θεωρούμε τόσο σημαντικό και τόσο δικό μας, όπως ό,τι σημαντικό υπάρχει στον κόσμο τούτο, ώστε να πιστεύουμε ότι δεν είναι μεταφράσιμο σε καμιά άλλη γλώσσα του κόσμου. Κάτι που είναι λάθος, όμως όπως όλα τα λάθη που μας κολακεύουν παύει να είναι λάθος. Είναι κάτι σαν το γαλάζιο του Αιγαίου το οποίο εμείς το θεωρούμε στοιχείο της ταυτότητάς μας όμως ο Ομηρος δεν το έβλεπε. Γι’ αυτόν η θάλασσα ήταν μαύρη, πορφυρή, ό,τι άλλο εκτός από γαλάζια.
Σε άλλες χώρες, εξίσου ή περισσότερο εξελιγμένες με τη δική μας, οι πολίτες δεν εργάζονται επειδή έχουν φιλότιμο. Εργάζονται επειδή είναι το καθήκον τους, επειδή σέβονται τη σύμβαση που έχουν υπογράψει, ενίοτε δε και επειδή αγαπούν το έργο που έχουν αναλάβει. Θα μου πείτε αυτοί είναι προτεστάντες και ενοχικοί. Δεν αγαπούν τον εαυτό τους. Οταν υπερισχύει το «φιλότιμο», σημαίνει ότι αγαπάς περισσότερο τον εαυτό σου από τα έργα σου.
Το φιλότιμο έχει να κάνει με την αξιοπρέπεια. Και η αξιοπρέπεια έχει να κάνει με το θυμικό. Αν το χάσεις, χάνεις την αξιοπρέπειά σου την οποία αν την απολέσεις, το θυμικό καταποντίζεται και σου χρειάζονται αντικαταθλιπτικά για να σηκωθείς το πρωί απ’ το κρεβάτι σου. Ως εκ τούτου αναγκάζεσαι να εμπλουτίσεις τις σημασίες της αρχαίας αυτής λέξης με το δικό σου αίσθημα. Και προσθέτεις τη δική σου σημασία. Το «φιλότιμο» στην Ελλάδα του 2020 ταυτίζεται με την αυταρέσκεια ή τον εγωισμό – αυτά εύκολα μεταφράζονται, υποθέτω ακόμη και στα Σουαχίλι. Για ένα φιλότιμο περνάς με κόκκινο φανάρι. Και επειδή ο φύλακας του νόμου το αναγνωρίζει, γυρίζει το κεφάλι από την άλλη.
Ο Κυριάκος Μητσοτάκης, ως ιδιαιτέρως καλλιεργημένος, χειρίζεται τη γλώσσα με ακρίβεια. Αλλη η δική του ακρίβεια και άλλη η ακρίβεια του ταπεινού αρθρογράφου. Ο πρώτος χρησιμοποιεί ως πρώτη ύλη το κοινώς αποδεκτό. Οφείλει να ξέρει ότι το κατσαβίδι βιδώνει και διαφέρει από το σφυρί που καρφώνει. Το ζητούμενο για τον πολιτικό είναι να βιδώσει. Το ζητούμενο για τον αρθρογράφο είναι να αναδείξει την κατάσταση του ανθρώπου ο οποίος βρίσκεται μπροστά σε μια βίδα και έχει και το κατσαβίδι, παρ’ όλ’ αυτά κάτι τον εμποδίζει να τη βιδώσει.
Ο πρωθυπουργός επικαλέσθηκε το «φιλότιμο» ως ύστατο επιχείρημα για την εφαρμογή των μέτρων κατά του κορωνοϊού. Χωρίς να το θέλει ήταν σαν να έλεγε πως δεν μετρούν οι ευθύνες, αστικές, ποινικές. Φτάνει το φιλότιμό μας για να τα καταφέρουμε. Παραγνωρίζοντας, ενδεχομένως, πως η λέξη ενώ δεν έχει χάσει την ηθική της ισχύ που τη συνδέει με την αξιοπρέπεια έχει φτάσει να πυροδοτεί τις δυνάμεις του εγωισμού και της φιλαυτίας. Τις δυνάμεις οι οποίες εμποδίζουν την ελληνική κοινωνία, από τη σύστασή της να δημιουργήσει τον δημόσιο χώρο, απαραίτητο για τη συνύπαρξή μας. Με τον κορωνοϊό κινδυνεύουμε να πληρώσουμε με τον πιο τραγικό τρόπο την απουσία σεβασμού στον δημόσιο χώρο.
ΥΓ. Καθότι φιλότιμος εργαζόμενος, δικαιούμαι φιλότιμη άδεια δύο εβδομάδων. Θα τα ξαναπούμε την Κυριακή 13 Σεπτεμβρίου.