Η κλιμάκωση της έντασης με την Τουρκία στην Ανατολική Μεσόγειο ενέχει προφανείς κινδύνους, που όμως ωχριούν σε σχέση με τους μελλοντικούς. Ποιες είναι οι κύριες τάσεις που διαμορφώνουν το αυριανό περιβάλλον της περιοχής;
Πρώτον, η απομάκρυνση των ΗΠΑ θα συνεχιστεί και υπό μια προεδρία Μπάιντεν, παρότι πιο συντεταγμένα σε σχέση με τον Τραμπ. Μια εγχώρια πλειοψηφία αντιτίθεται σε επεμβάσεις στη Μ. Ανατολή κι η ενεργειακή αυτάρκεια των ΗΠΑ ελαχιστοποιεί την εξάρτησή τους από τα πετρέλαια της περιοχής. Προτεραιότητα των ΗΠΑ στην περιοχή θα παραμένει η ανάσχεση της επιρροής της Κίνας (υπό τον Μπάιντεν, και της Ρωσίας) και της ισλαμιστικής τρομοκρατίας. Γι’ αυτό οι ΗΠΑ θα επιδιώξουν να κρατήσουν την Τουρκία στο δυτικό στρατόπεδο, δείχνοντας ανοχή στις παρασπονδίες της και χωρίς ψευδαισθήσεις για την αξιοπιστία της.
Δεύτερον, η κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο και στη Μ. Ανατολή είναι πολύ πιθανότερο να χειροτερέψει παρά να βελτιωθεί. Εκατομμύρια φτωχών και άνεργων νέων θα εκτρέφουν την απειλή ανόδου των Αδελφών Μουσουλμάνων, απέναντι στους οποίους ο Ερντογάν διεκδικεί ρόλο πάτρωνα. Ο ρόλος αυτός, υπονομευτικός των καθεστώτων τους, συσπειρώνει σήμερα την Αίγυπτο, τα ΗΑΕ και τη Σαουδική Αραβία εναντίον της Τουρκίας. Η επέκταση της επιρροής του πολιτικού ισλάμ και της Τουρκίας στη βόρεια Αφρική (Λιβύη, Τυνησία κ.ά.) κινητοποιεί και τη Γαλλία σε ευθεία αντιπαράθεση με την Τουρκία. Επίσης, στο Ισραήλ, σημαντικό σήμερα σύμμαχο της Ελλάδας, μπορεί να επικρατήσουν δυνάμεις που επιδιώκουν μεγαλύτερη σύγκλιση με την Τουρκία.
Τρίτον, οι αγορές ορυκτών καυσίμων υποχωρούν, για λόγους όπως η ενεργειακή αυτάρκεια των ΗΠΑ και η στροφή της Ε.Ε. στην πράσινη ενέργεια. Τα όποια μεγάλου βάθους κοιτάσματα στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο θα έχουν φθίνουσα αξία, το παράθυρο αξιοποίησής τους κλείνει. Η υποχώρηση του πετρελαίου δύναται να αποσταθεροποιήσει κράτη όπως τη Σαουδική Αραβία, τα ΗΑΕ και την Αίγυπτο, πυλώνες της αντι-Ερντογάν συμμαχίας.
Τέταρτον, η ίδια η Τουρκία είναι χώρα ταχείας πληθυσμιακής ανάπτυξης σε σχέση με την Ευρώπη και την Ελλάδα, η μεσαία τάξη της θα διευρύνεται, παράλληλα με φτωχοποίηση τμημάτων της, και θα επεκτείνεται η οικονομική, γεωπολιτική και στρατιωτική ισχύς της. Ο επιθετικός αντιδυτικός ισλαμοεθνικισμός είναι πλέον ενδημικός στην τουρκική κοινωνία και πιθανότατα θα επιβιώσει και μετά τον Ερντογάν.
Στα δυσμενή αυτά, η κύρια θετική προοπτική αφορά την Ε.Ε., που παραμένει σε βάθος χρόνου ο μόνιμος σύμμαχος-εταίρος της Ελλάδας. Την εξέλιξη οδηγούν οι αυξανόμενες γεωπολιτικές «υποχρεώσεις» της Ε.Ε. στις περιοχές γειτονίας της, είτε για να καλύψει το αμερικανικό κενό είτε για να αναχαιτίσει τη διευρυνόμενη επιρροή δρώντων όπως η Τουρκία και η Ρωσία. Η Ε.Ε. δεν θέλει να είναι ανήμπορη σε μια ανάφλεξη στη Μ. Ανατολή, ούτε παγιδευμένη στην οξυνόμενη ψυχροπολεμική αντιπαράθεση με την Κίνα, παρότι η Κίνα εκ των πραγμάτων φέρνει κοντύτερα ΗΠΑ και Ε.Ε. Θα επιδιώκει επίσης η Ε.Ε. να αναθερμάνει τις σχέσεις με τη Ρωσία, τάση που οδηγείται από τη Γερμανία και τη Γαλλία και διευκολύνεται από το Brexit. Χώρα-ερωτηματικό στην εξίσωση, η Ρωσία, που προς το παρόν χρησιμοποιεί την Τουρκία για να διαιρεί το ΝΑΤΟ και ευρωπαϊκές πολιτικές δυνάμεις για να διαιρεί την Ε.Ε.
Υπό όλα τα δεδομένα, η Ε.Ε. παραμένει ο σταθερότερος σύμμαχος της Ελλάδας. Παρά τις διαφωνίες Γερμανίας – Γαλλίας, η Ε.Ε. τείνει προς μια δομημένη (και όχι συναλλακτική) σχέση με την Τουρκία, που θα στηρίζεται σε συνδυασμό κινήτρων και επαπειλούμενων κυρώσεων. Χρειάζεται μια εποικοδομητική σχέση με την Τουρκία. Διότι το πλέγμα εμπορικής αλληλεξάρτησης είναι πολύ ισχυρό (όπως και δικής μας: η Τουρκία είναι ο τρίτος σημαντικότερος εξαγωγικός εταίρος για τα ελληνικά προϊόντα – και ρωτήστε τα νησιά μας κοντά στην Τουρκία πόσο χρειάζονται ειρήνη και συνεργασία!). Αλλά και διότι η Τουρκία είναι αναγκαίος εταίρος της Ε.Ε. στην ενέργεια, στην ασφάλεια, στις μεταναστευτικές ροές. Επομένως, η Ε.Ε. δεν θα «κηρύξει πόλεμο» στην Τουρκία, και επειδή αυτό θα όξυνε τα αντιευρωπαϊκά αισθήματα στην κοινωνία, τροφοδοτώντας το αφήγημα του Ερντογάν. Θα χρησιμοποιήσει όμως όλους τους μοχλούς για να πιέσει τον αδύναμο οικονομικά Ερντογάν σε διάλογο με την Ελλάδα.
Συμπέρασμα: Οταν ο Ερντογάν αποσύρει τις φρεγάτες και σταματήσει τις προκλήσεις, και με την προϋπόθεση αυτή, ανοίγει ένα παράθυρο ευκαιρίας για διάλογο, με τη δική μας ατζέντα, με πραγματική διάθεση επίλυσης των διμερών διαφορών. Το παράθυρο δεν θα μείνει ανοικτό για πολύ. Κάθε αναβολή υπό το δόγμα της αδράνειας θα λειτουργεί ευθέως ενάντια στα εθνικά μας συμφέροντα.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.