Δύσβατο θέμα και στενάχωρο διάλεξε ο σκηνοθέτης Σταύρος Ψυλλάκης
για το ντοκιμαντέρ του «Μεταξά, ακούγοντας το χρόνο». Εδώ, δεν
αρθρώνουμε καλά καλά τι λέξη «καρκίνος». Πότε τον αποκαλούμε
«επάρατη», καμιά φορά «ανίατη», νόσο. Διστακτικά, αρχίζει να
αναγράφεται ως αιτία θανάτου. Και ένας σκηνοθέτης, επί μιάμιση ώρα,
δίνει το βήμα σε πάσχοντες αλλά και γιατρούς και προσωπικό του
αντικαρκινικού νοσοκομείου «Μεταξά», που είναι, επίσης,
ασθενείς.
Πώς είναι να συμβιώνει κανείς με τον καρκίνο; Τι συμβαίνει όταν ο
θάνατος σε κοιτάζει κατάματα, όταν ο γιατρός γίνεται ασθενής; Πώς
αντιμετωπίζεται ένας προσωπικός εμφύλιος, αφού αυτός που σε πολεμά
είναι «ο ίδιος ο εαυτός σου», το σώμα σου, ένας αδυσώπητος αλλά όχι
αήττητος εσωτερικός εχθρός; «Δεν υπάρχει αξιοπρέπεια στον θάνατο»,
ξεκαθαρίζεται. Υπάρχει όμως «αξιοπρέπεια, πείσμα και ελπίδα στα
μαρμαρένια αλώνια».
Οσοι συμμετέχουν στο ντοκιμαντέρ μιλούν σε πρώτο πρόσωπο για ό,τι
έμαθαν. Μιλούν για τον χρόνο που παγώνει, που «μαθαίνεις να τον
ακούς», για την είσοδο στην επικράτεια του φόβου. «Η διάγνωση δεν
σημαίνει και το τέλος». Ο χρόνος κερδίζεται στάλα στάλα. «Και ο
κερδισμένος –όχι ο χαρισμένος– χρόνος είναι πολύτιμος, μοναδικός
ακόμα και αν πρόκειται για ένα μόνο καλοκαίρι, για το τελευταίο (;)
πάρτι γενεθλίων».
Ομολογώ ότι στριμώχτηκα για να παρακολουθήσω το ντοκιμαντέρ. Δεν
είναι η αλαζονεία του υγιούς (;) αλλά η πιθανότητα (τυραννική
σχεδόν) ότι μπορεί να είσαι καρκινοπαθής και να μην το γνωρίζεις. Η
προβολή και η ταύτιση. Ο ρόλος και μόνο του… υποψήφιου ασθενούς
είναι εξουθενωτικός.
Δεν κρίνω το ντοκιμαντέρ ως καλλιτεχνικό αποτέλεσμα. Αν είναι
μέτριο ή καλό. Το σημαντικό είναι ότι στήνει μια γέφυρα
επικοινωνίας, βοηθάει τους ασθενείς να αρθρώσουν λόγο γύρω από αυτό
που τους συμβαίνει και τους θεατές να εκτεθούν, να έρθουν
αντιμέτωποι με ό,τι, διαρκώς και όσο μπορούν, αποφεύγουν.
Η Βιρτζίνια Γουλφ στο δοκίμιό της «Πώς είναι να είσαι άρρωστος»,
αποδιώχνει τη συμπόνοια: «Κανένας άλλος δεν έχει τη μοναδική
εμπειρία του δικού σου πόνου – και είναι καλύτερα έτσι. Θα ήταν
αφόρητο να έχεις διαρκώς τη συμπάθεια των άλλων, να σε συνοδεύουν
πάντοτε, να σου δείχνουν διαρκώς κατανόηση». Η συγγραφέας ανοίγει
το κεφάλαιο της αυτογνωσίας. Η ασθένεια διαμορφώνει την ταυτότητα
του αρρώστου, τη σμιλεύει με διαφορετικά υλικά, αλλάζει τη σχέση με
ό,τι θεωρούσαμε δεδομένο. Μόλις αρρωσταίνουμε, λέει, «πλέουμε,
κατεβαίνοντας μαζί με τα κούτσουρα το ρεύμα του ποταμού·
στροβιλιζόμαστε μαζί με τα πεθαμένα φύλλα στο γρασίδι, ανεύθυνοι
και ουδέτεροι και ικανοί, ίσως για πρώτη φορά εδώ και χρόνια, να
κοιτάξουμε γύρω μας, να κοιτάξουμε πάνω μας – να κοιτάξουμε, φέρ’
ειπείν, τον ουρανό».
Οι διαδρομές του θέματος είναι πολλές και ανεξάντλητες. Το
ντοκιμαντέρ δεν προσεγγίζει τον καρκίνο ούτε ιατρικά ούτε
στατιστικά. Δεν δίνει «οδηγίες», δεν προπαγανδίζει «λύσεις», δεν
επιχειρεί τα κοινότοπα και αμήχανα, όπως «να μας συμφιλιώσει με τον
θάνατο και τη φθορά». Οχι. Αποφεύγει, όσο γίνεται, τις κακοτοπιές.
Εξάλλου, οι ίδιοι οι ασθενείς δεν επιτρέπουν παρόμοια ολισθήματα.
Αναφέρονται στη «δύναμη του μυαλού», στη «συλλογικότητα», στο
«κοινωνικό χρώμα της ατομικής περιπέτειας». Οταν σε αγγίζει η
νόσος, αλλάζουν όλα· επαναδιατυπώνονται. Τίποτα δεν είναι όπως λίγα
λεπτά νωρίτερα, πριν από τη διάγνωση. Είναι ο κόσμος «πριν» και ο
κόσμος «μετά».
Εάν σε κάτι συμβάλλει το ντοκιμαντέρ είναι στην υπενθύμιση ενός
άβολου «μυστικού», που πλέον αφορά μεγάλο τμήμα του πληθυσμού.
Βοηθάει να σκεφτούμε. Αισιόδοξα, απαισιόδοξα; Τίποτε από τα δύο·
απλώς ανθρώπινα.