Τα τελευταία χρόνια, από τις πλατείες της Ευρώπης έως τη Βραζιλία,
από την αναδυόμενη Τουρκία έως τη μητρόπολη του καπιταλισμού, τη
Νέα Υόρκη, βλέπουμε λαούς στους δρόμους, να διαμαρτύρονται, να
καταγγέλλουν καθεστώτα και πολιτικά συστήματα. Είναι τόσες οι
εκδηλώσεις, τόσο επίμονο το φαινόμενο και τόσο διαφορετικές οι
αφορμές, που κάποιες στιγμές φαίνεται πως το κοινωνικό συμβόλαιο
έχει αλλάξει – πως τώρα οι κοινωνίες δεν θα στηρίζονται στη
συμφωνία των πολλών να κυβερνώνται, αλλά ίσως αρχίζει ένα μέλλον
όπου τουλάχιστον ένα μέρος του πληθυσμού θα είναι μονίμως
εξεγερμένο.
Η Ελλάδα είναι για άλλη μια φορά εργαστήριο πολιτικών εξελίξεων και
αξίζει να αναφερθούμε σε αυτήν πριν δούμε τι συμβαίνει σε άλλες
χώρες. Στην Ελλάδα γεννήθηκε η Δημοκρατία – αλλά, ταυτόχρονα, και
οι μεθοδεύσεις που χρησιμοποιήθηκαν για να την υποσκάπτουν και να
την καταργούν. Εδώ δοκιμάστηκε το δόγμα Τρούμαν ως ανάχωμα εναντίον
του σοβιετικού μπλοκ· η Ελλάδα δοκίμασε την ικανότητα της ενωμένης
Ευρώπης να στηρίξει την ανάπτυξη μιας χώρας που δεν ήταν έτοιμη γι’
αυτό· εδώ πρωτοεφαρμόστηκε το Μνημόνιο της τρόικας και φάνηκαν
πρώτα οι καταστροφικές συνέπειες του κοντόφθαλμου σχεδιασμού και
της ανίκανης εκτέλεσής του.
Στην Ελλάδα, είδαμε την πολιτική φαυλότητα να μολύνει την
οικονομία, να εκμαυλίζει, αλλά και να ξεγελάει την κοινωνία· είδαμε
την έντονη αμφισβήτηση του πολιτικού συστήματος και τη δυναμική
εμφάνιση «αντισυστημικών» λαϊκιστών, από την ακροαριστερά του χάους
μέχρι την ακροδεξιά της βαρβαρότητας. Επειδή προϋπόθεση για τη
Δημοκρατία είναι η ισορροπία μεταξύ ολιγαρχίας και οχλοκρατίας,
μεταξύ αυταρχισμού και λαϊκισμού, στην Ελλάδα φαίνεται καθαρά ότι
το βαθύτερο πρόβλημα είναι η αίσθηση της ανισότητας των πολιτών. Η
σημερινή κρίση εντείνει την αίσθηση της αδικίας – επειδή τα χρόνια
της αφθονίας την κάλυπταν κάπως, ενώ τώρα η στέρηση την αποκαλύπτει
και οδηγεί σε υπερβολικές αντιδράσεις, όπως η στροφή προς
καταστροφικές ιδεοληψίες.
Στην Ευρώπη, η κρίση οδηγεί στην κατάργηση παροχών και σε
στερήσεις, στην ανεργία και την απελπισία των ανθρώπων, που χάνουν
αυτά που είχαν και αυτά στα οποία ήλπιζαν. Πώς, όμως, εξηγείται ο
θυμός του πλήθους σε χώρα που αναπτύσσεται αλματωδώς; Εκεί δεν
παίζει άμεσο ρόλο η οικονομία. Στην Τουρκία, η κυρίαρχη αιτία των
διαδηλώσεων είναι ο αυξανόμενος αυταρχισμός του χαρισματικού ηγέτη
Ερντογάν, ενώ στη Βραζιλία, τα πλήθη διαμαρτύρονται για τη
συνεχιζόμενη ανισότητα στη διανομή του πλούτου της χώρας, καθώς και
για την ανασφάλεια που αισθάνονται σε καθημερινή βάση λόγω της
διαφθοράς, της εγκληματικότητας, αλλά και της έλλειψης επαρκούς
ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Στην Τουρκία, η ανάπτυξη έφερε
μεγάλα οφέλη για τον λαό, αλλά δημιούργησε και την προσμονή για μια
πιο ελεύθερη κοινωνία. Η κυβέρνηση, όμως, δυναμωμένη από την
ανάπτυξη της χώρας και από τη στήριξη μεγάλου μέρους του πληθυσμού,
προκαλεί έντονη ανασφάλεια σε αρκετούς πολίτες. Στη Βραζιλία, εν
μέσω διεθνούς ποδοσφαιρικού πρωταθλήματος, διαπιστώνουμε ότι το
παλιό ρωμαϊκό δόγμα «άρτος και θεάματα» δεν επαρκεί πλέον: οι
άνθρωποι χρειάζονται και την αίσθηση ασφάλειας αλλά και ευκαιρίες
για εκπαίδευση και εργασία, για ένα καλύτερο μέλλον. Αυτό το
φαινόμενο παρατηρείται όχι μόνο σε χώρες σε κρίση, αλλά και σε
ανεπτυγμένες και αναδυόμενες. Η ηγεσία της Κίνας ανησυχεί μονίμως
για τις μεγάλες ανισότητες μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Η δυναμική
του κινήματος «Occupy Wall Street» βασίζεται στο ίδιο φαινόμενο –
διεύρυνση του χάσματος μεταξύ ομάδων του πληθυσμού.
Στην Αίγυπτο, παρατηρούμε άλλη μια πολύ ενδιαφέρουσα –και πολύ
διαφορετική– παράμετρο της δύναμης του όχλου. Σήμερα θα
συγκεντρωθούν στο Κάιρο πλήθη που απαιτούν την απομάκρυνση του
προέδρου Μόρσι, ο οποίος ορκίστηκε ακριβώς πριν από ένα χρόνο. Τα
ίδια πλήθη συνέβαλαν στην πτώση του Χόσνι Μουμπάρακ και δεν
ανέχονται την αντικατάσταση του από ένα άλλο αυταρχικό καθεστώς –
αυτό των Αδελφών Μουσουλμάνων. Τώρα θα δούμε αν η ισχύς του όχλου
θα κυριαρχήσει ή αν θα νικήσει το νέο καθεστώς, ή αν θα επιβληθεί ο
στρατός (πυλώνας του παλαιού καθεστώτος).
Η ηγεσία κάθε χώρας πρέπει να καταλάβει ότι λαοί που αισθάνονται
ανασφάλεια και αδικία θα βρίσκονται σε μόνιμη εξέγερση· και οι
ηγέτες των εξεγερμένων πρέπει να γνωρίζουν ότι διαμαρτυρία χωρίς
πολιτική πρόταση είναι αδιέξοδη.