Εδαφος είναι το τμήμα του γεωγραφικού χώρου το οποίο είναι προσβάσιμο στην εκμετάλλευση, στον έλεγχο και στην αξιοποίηση από μιαν ανθρώπινη ομάδα, π.χ. το έθνος. Καθώς η τεχνολογία προσφέρει ολοένα και περισσότερες δυνατότητες για πρόσβαση σε νέες γεωγραφικές ζώνες, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για τη διαμόρφωση νέων εδαφών. Η επέκταση αυτή οδηγεί, όπως είναι φυσικό, σε αντιπαραθέσεις. Οι μεγάλες εξερευνήσεις άνοιξαν στις ευρωπαϊκές χώρες νέες περιοχές προς εδαφοποίηση, με αποτέλεσμα τους αποικιοκρατικούς πολέμους.
Σήμερα που ολόκληρη η οικουμένη έχει εξερευνηθεί, το εντυπωσιακότερο φαινόμενο αυτού του είδους είναι η τρέχουσα εδαφοποίηση της θάλασσας.
Oπως παλαιά οι καραβέλες επέτρεψαν την πρόσβαση σε μακρινές περιοχές, σήμερα οι νέες τεχνολογίες δίδουν τη δυνατότητα για την πρόσβαση στα βάθη των ωκεανών. Αυτή η εξέλιξη εξηγεί την τρέχουσα κρίση με την Τουρκία. Η θάλασσα, ως απλό πέρασμα, λίγο ενδιέφερε την κεμαλική Τουρκία σε σχέση με τα «πραγματικά εδάφη» τα οποία απέκτησε στη Μικρά Ασία μετά την ήττα της Ελλάδας. Σήμερα, όμως, καθώς αντιλαμβάνεται τη σημασία των νέων θαλασσίων εδαφών, αναθεωρεί τη στάση της και διεκδικεί όσα είχε με τη θέλησή της αναγνωρίσει στο παρελθόν ως ελληνικά.
Η εδαφική πολιτική των κρατών κλιμακώνεται από την αποτροπή ξένων επιβουλών ώς τον καθορισμό των όρων για την εκμετάλλευση των πόρων και για την προστασία των δημοσίων αγαθών. Οι δύο στόχοι είναι συμπληρωματικοί. Η άμυνα είναι πολύ αποτελεσματικότερη όταν το έδαφος είναι κατοικημένο και οργανωμένο. Οι αυτοκρατορίες, οι οποίες εγκαθιστούσαν αγρότες-στρατιώτες στα σύνορά τους, το γνώριζαν. Κατά τους τελευταίους δύο αιώνες, οι αναδυθείσες επιστήμες της πολεοδομίας και της χωροταξίας διαδραμάτισαν θεμελιακό ρόλο στην προσπάθεια των σύγχρονων κρατών να κατοχυρώσουν και να εμβαθύνουν κατά συστηματικό τρόπο την εδαφοποίηση των πεδινών και των ορεινών χώρων τους.
Η τρέχουσα εδαφοποίηση της θάλασσας διευρύνει τώρα το πεδίο της χωροταξίας, αμβλύνοντας τη διαφορά ανάμεσα στις δύο μεγάλες μορφές του γεωγραφικού χώρου. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ζητεί από τα κράτη-μέλη να επεκτείνουν τη χωροταξική τους πολιτική στις θαλάσσιες περιοχές. Αυτή η έμμεση ευρωπαϊκή αναγνώριση της εδαφοποίησης της θάλασσας έχει ιδιαίτερη σημασία για μια χώρα σαν την Ελλάδα, η οποία, παρά τις τουρκικές δηλώσεις περί του αντιθέτου, είναι κατ’ εξοχήν αρχιπελαγική.
Το σχέδιο νόμου «Περί εκσυγχρονισμού της χωροταξικής και πολεοδομικής νομοθεσίας», το οποίο έχει θέσει σε διαβούλευση το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενεργειας, εισάγει και αποσαφηνίζει τον θεσμό της θαλάσσιας χωροταξίας, αυτονομώντας τον από τις ηπειρωτικές εξαρτήσεις της προηγούμενης νομοθεσίας και προσδίδοντάς του ξεχωριστή υπόσταση. Δημιουργείται έτσι το πλαίσιο για σημαντικές ελληνικές κινήσεις με πολλαπλές συνέπειες: περιβαλλοντικές, οικονομικές και, φυσικά, γεωπολιτικές.
Η Ελλάδα, ως κατ’ εξοχήν θαλάσσιο κράτος και επίσημη φωνή της σημαντικότερης θαλασσινής παράδοσης και παρουσίας παγκοσμίως, δύναται να κατακτήσει πρωτοποριακό ρόλο στην ευρωπαϊκή πολιτική της θαλάσσιας χωροταξίας. Μπορεί, π.χ., να επιτύχει την ίδρυση στη χώρα μας ενός ευρωπαϊκού κέντρου για τον νέο αυτό τομέα της ευρωπαϊκής δραστηριότητας. Με τέτοιες κινήσεις θα υπενθυμίσει στη διεθνή κοινή γνώμη τη διαχρονική σχέση του Ελληνισμού με τη θάλασσα, συμβάλλοντας, μεταξύ άλλων, στο να καλυφθεί το επικοινωνιακό κενό το οποίο έχει δημιουργήσει η κρατική αμέλεια των τελευταίων δεκαετιών. Αυτό το κενό αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα όπλα της τουρκικής προπαγάνδας.
Ομως πώς μπορεί η χώρα μας να διεκδικήσει πειστικά έναν τέτοιο ρόλο στη νέα θαλάσσια χωροταξία όταν έχει τόσο αρνητικές επιδόσεις στην παλαιά χωροταξία και πολεοδομία; Οπως είναι γνωστό, η μεγάλη ευκαιρία για τη διαμόρφωση μιας σύγχρονης χωροταξικής πολιτικής της εποχής Στέφανου Μάνου (1977-1980) χάθηκε λόγω των αντιδράσεων των μικροπολιτικών και άλλων συμφερόντων**.
Τέσσερις δεκαετίες αργότερα, το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας επιδιώκει να καλύψει ένα μέρος από το χαμένο έδαφος. Μαζί με τη θαλάσσια χωροταξία, το υπό διαβούλευση νομοσχέδιο εισάγει μια νέα μεταρρύθμιση στα χωροταξικά και πολεοδομικά πράγματα επιδιώκοντας τη δραστική επιτάχυνση των διαδικασιών πολεοδομικού και χωροταξικού σχεδιασμού και θέτοντας υπό έλεγχο τις απαράδεκτες για ευρωπαϊκό κράτος συνθήκες δόμησης στις εκτός σχεδίου περιοχές.
Οπως και στο παρελθόν, ξεσηκώνονται και πάλι μικρά και μεγάλα συμφέροντα. Το 1980 κατόρθωσαν να ανακόψουν τη μεταρρυθμιστική ορμή επιτυγχάνοντας την αποπομπή του Στέφανου Μάνου από το τότε υπουργείο Χωροταξίας. Φέρουν την ευθύνη για την υποβάθμιση του οικιστικού περιβάλλοντος της χώρας και τις συνεπαγόμενες συνέπειες για την οικονομία της χώρας και την ποιότητα ζωής των κατοίκων της. Ηδη, από ό,τι φαίνεται, έχουν αποθαρρύνει την ηγεσία του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας να προχωρήσει σε ολόκληρο το πλάτος και το βάθος των αλλαγών οι οποίες κρίνονται αναγκαίες. Αν οι πιέσεις ενταθούν και οδηγήσουν σε περαιτέρω υποχωρήσεις, θα έχει χαθεί ακόμη μία ευκαιρία.
Ομως σήμερα το χωροταξικό ζήτημα λαμβάνει μια διάσταση ποιοτικά διαφορετική από ό,τι στο παρελθόν. Οι ευθύνες των αντιμεταρρυθμιστών δεν θα περιορίζονται πλέον στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Αν παρεμποδίσουν τον σε βάθος εκσυγχρονισμό της πολεοδομικής και χωροταξικής πολιτικής, θα έχουν στερήσει το υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας από την αναγκαία πειθώ για να διεκδικήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο στην ευρωπαϊκή χωροταξική πολιτική για τη θάλασσα, ο οποίος ανήκει στη χώρα μας. Θα έχουν δηλαδή επιφέρει σοβαρή ζημία και στα εθνικά θέματα.
* Ο καθηγητής Γιώργος Πρεβελάκης είναι μόνιμος αντιπρόσωπος της Ελλάδος στον ΟΟΣΑ.
** Για την παρουσίαση αυτής της «μεταρρύθμισης που δεν έγινε», βλ. Γ.-Σ. Πρεβελάκη, «Επιστροφή στην Αθήνα. Πολεοδομία και Γεωπολιτική της Ελληνικής Πρωτεύουσας», Εστία, 2001, σ. 58-70.