«Η COVID είναι ψέμα». «Οχι στις μάσκες που πνίγουν τα παιδιά μας». «Bill Gates και 5G πίσω από τη συνωμοσία του κορωνοϊού». Περίσσεψαν οι εκδηλώσεις ανευθυνότητας και ανοησίας και στην κρίση αυτή.
Η ανοησία και η αφέλεια δεν είναι βέβαια φαινόμενα του 21ου αιώνα. Ομως τα σύγχρονα μέσα έχουν πολλαπλασιάσει τις δυνατότητες (διασυνοριακής) διασποράς. Ηταν αναπόφευκτο η παγκοσμιοποίηση της πληροφορίας, κορυφαίο επίτευγμα των ανοιχτών κοινωνιών, να οδηγήσει και στην ανάδυση μια νέας διεθνούς συνωμοσιολόγων και covidiots. Σε αντίθεση με τους «ιδιώτες» της αρχαίας Αθήνας, αυτοί δεν ιδιωτεύουν, είναι δραστήριοι και λαλίστατοι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα τουίτς και τις αναρτήσεις του facebook.
Στον 20ό αιώνα, η δημόσια σφαίρα συγκροτείτο γύρω από μέσα μαζικής επικοινωνίας. Λίγο ο δημόσιος έλεγχος λίγο τα μεγάλα μιντιακά συγκροτήματα απέτρεπαν τις εξωφρενικές ακρότητες και συγκρατούσαν κάπως τους όρους του παιχνιδιού. Υπήρχαν πάντοτε οι «κίτρινες» εφημερίδες και οι χυδαίες εκπομπές. Το κοινό τους ήταν σχετικά ομοιογενές. Απουσίαζε, όμως, η πολλαπλασιαστικότητα της διάδρασης, η κοινωνικοποίηση των ανοήτων. Ενας ανισόρροπος συνωμοσιολόγος δυσκολευόταν να συναντήσει συνομιλητές. Το Διαδίκτυο έλυσε αυτό το πρόβλημα. Εφερε κοντά ανθρώπους με εξωφρενικές, περιθωριακές απόψεις, που δημιούργησαν κοινότητες και ομάδες ομοϊδεατών, στο εσωτερικό των οποίων η αυτοπεποίθηση και η δυναμική των περιθωριακών απόψεων πολλαπλασιάζονται. Ανθρωποι ανερμάτιστοι, απαίδευτοι, παρανοϊκοί, αποκτούν γύρω τους μια κοινότητα που επεκτείνει την εμβέλεια των απόψεών τους.
Ο εκδημοκρατισμός της πληροφορίας, μια σπουδαία κατάκτηση, έχει ωστόσο καταλύσει τα φίλτρα που κάποτε εμπόδιζαν την ψευδή πληροφόρηση να βρει πρόσβαση στη δημόσια σφαίρα. Σήμερα η δημόσια σφαίρα συμπεριλαμβάνει οτιδήποτε αναπαράγεται μαζικά στο Τwitter, τo ΥouΤube, το Facebook. Οποιοσδήποτε μπορεί να αναρτήσει το πιο εξωφρενικό ψεύδος, δίπλα σε διασταυρωμένες ειδήσεις έγκυρων οργανισμών που λειτουργούν με αυστηρή δημοσιογραφική δεοντολογία. Ολο και δυσκολότερη η αξιολόγηση των πληροφοριών στο Διαδίκτυο, εξαιρετικά απαιτητική υπόθεση για τον αμύητο.
Η αναπαραγωγή ψευδών ειδήσεων είναι το ένα σύμπτωμα. Η αναπαραγόμενη συγκρουσιακότητα και «πολεμικότητα» είναι το άλλο. Μια εσωτερική μελέτη του Facebook τεκμηρίωνε ότι οι αλγόριθμοι του μέσου αυτού «εκμεταλλεύονται την ελκυστικότητα που έχει η διαίρεση και η σύγκρουση για τον ανθρώπινο νου, οδηγώντας τους χρήστες σε όλο και πιο διχαστικό περιεχόμενο προκειμένου να συγκεντρώνουν μεγαλύτερη προσοχή» (New York Times, 30/5/2020). Κατά παρόμοιο τρόπο, το ΥouΤube σε οδηγεί σε θεματικά «συναφείς» αναρτήσεις αυτού που μόλις παρακολούθησες και που συχνά έχουν τόση ποιοτική συγγένεια μεταξύ τους όσο η Μάρθα Νουσμπάουμ με την Κιμ Καρντάσιαν.
Βλέπουμε ήδη πού μπορεί αυτό να οδηγήσει μια δημοκρατία. Ιδίως εάν κύριος φορέας ψευδών ειδήσεων και διχαστικού λόγου είναι ο κεντρικός ηγέτης της χώρας. Οι βίαιες συγκρούσεις στους δρόμους της Αμερικής του Τραμπ είναι σύμπτωμα του πόσο επικίνδυνος είναι ο συνδυασμός της δημαγωγίας και του ψευδούς και διχαστικού λόγου.
Στο συναρπαστικό του βιβλίο «Thinking, Fast and Slow», o Daniel Kahneman διακρίνει δύο «συστήματα» νοητικής λειτουργίας: η «γρήγορη» σκέψη λειτουργεί αυτόματα, αυθόρμητα, άκριτα και παρορμητικά. Η «αργή» σκέψη απαιτεί κόπο, ορθολογική στάθμιση, στρατηγικό συλλογισμό. Η «γρήγορη σκέψη» είναι η λειτουργία που ανθεί στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου η αντίδραση επηρεάζεται καθοριστικά από την εικόνα, τα συμφραζόμενα, τη δυναμική της ομάδας, το echo chamber, τη μαζικότητα. Χωρίς φίλτρα και εξισορροπήσεις, η «γρήγορη σκέψη» εξαπλώνει τον ψευδή και διχαστικό λόγο όπως τα ξερά χόρτα την πυρκαγιά. Τότε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης λειτουργούν ως όπλο συνωμοσιολόγων και δημαγωγών.
Η δημοκρατία χρειάζεται τις αντιστάσεις της «αργής σκέψης». Απαιτεί εξαντλητικό διάλογο, διαπραγμάτευση, αναζήτηση συναινέσεων, συμβιβασμούς. Αυτά είναι τα υλικά της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η οποία ρηχαίνει όταν τα επιχειρήματα αντικαθίστανται από ψεύδη και ύβρεις, και η κατανόηση της θέσης του άλλου από δημόσια διαπόμπευση και «ακύρωση» ιδεολογικών αντιπάλων. Οποιοσδήποτε έχει παρατηρήσει τον ανερμάτιστο, επιθετικό, παραληρηματικό λόγο του Τραμπ σε σχέση με την στοχαστικότητα, ισορροπία και ευθύνη του δημόσιου λόγου του Μπαράκ Ομπάμα αντιλαμβάνεται τι πρακτικά σημαίνει για μια δημοκρατία αυτή η διαφορά.
Ο φιλελεύθερος πλουραλισμός στηρίχθηκε πάντα σε μια αισιόδοξη δοξασία. Οτι εάν αφήσεις όλες τις απόψεις ελεύθερα να εκφραστούν, να ανταγωνιστούν, να συγκρουστούν μεταξύ τους, θα αναβλύσει και θα επικρατήσει η αλήθεια. Ομως οι ελεύθερες αγορές χρειάζονται ρύθμιση για να λειτουργούν αποτελεσματικά – έτσι κι ο πλουραλισμός χρειάζεται κανόνες. Οταν όλα τα λουλούδια αφέθηκαν ελεύθερα να ανθίσουν, τα παράσιτα μεγάλωσαν περισσότερο και τα έπνιξαν.
Η λειτουργία τεράστιων πλατφορμών όπως του Facebook και του Twitter επηρεάζει θεμελιωδώς τη λειτουργία της δημοκρατίας. Η διαγραφή από το ίδιο το Τwitter εμπρηστικών και ψευδών μηνυμάτων ήταν μια σωστή αρχή – τις επιπτώσεις της υπέστη ο ίδιος ο Τραμπ που απείλησε το Twitter όταν αυτό επισήμανε αναρτήσεις του ως παραπλανητικές. Αντιστοίχως, ο αλγόριθμος λειτουργίας αυτών των πλατφορμών ανήκει στο δημόσιο έλεγχο, ώστε να οδηγούν σε τεκμηριωμένες ειδήσεις και έγκυρο περιεχόμενο κι όχι σκουπίδια. Η δημοκρατία πρέπει να νικήσει το laissez faire για να μπορεί να παραμείνει φιλελεύθερη.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.