«Οπως το αφελές ή ανεκπαίδευτο μυαλό τείνει να υποθέτει την παρουσία ζωής οπουδήποτε αντιλαμβάνεται κίνηση, τείνει επίσης να υποθέτει τη δραστηριότητα του μυαλoύ ή του πνεύματος οπουδήποτε αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει σκοπός».
ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΦΟΝ ΧΑΓΕΚ
«The Fatal Conceit», 1988 σ. 107
Το ανθρώπινο μυαλό δυσκολεύεται να κατανοήσει πώς μείζονα γεγονότα μπορούν να παραχθούν από τετριμμένα αίτια.
Είναι δυνατόν ο επικεφαλής της ισχυρότερης χώρας στον κόσμο και εξαιρετικά δημοφιλής πρόεδρος Κένεντι να δολοφονείται στα καλά καθούμενα από έναν ασήμαντο άνθρωπο; Η κοινή γνώμη, ακόμη και τώρα, αρνείται να το πιστέψει. Το ίδιο με την εξάρθρωση της «17 Νοέμβρη». Είναι δυνατόν ανθρωπάκια, όπως οι αδελφοί Ξηροί, να ευθύνονται για τη λειτουργία της πιο δολοφονικής τρομοκρατικής οργάνωσης που γνώρισε η Ελλάδα σε καιρό δημοκρατίας; Παρομοίως με τον κορωνοϊό. Είναι δυνατόν μια εξουθενωτική πανδημία να άρχισε με έναν ιό που μεταδόθηκε από νυχτερίδες στον άνθρωπο, σε μια υπαίθρια αγορά της Κίνας; Δεν μπορεί, κάτι άλλο θα κρύβεται από πίσω…
Οι απλοϊκές εξηγήσεις επικεντρώνονται σε συνειδητές ενέργειες ισχυρών ατόμων ή ομάδων. Ο,τι γίνεται, συμβαίνει γιατί κάποιοι συνειδητά θέλουν να συμβεί. Ο νομπελίστας οικονομολόγος Φρίντριχ φον Χάγεκ αποκάλεσε αυτό τον τρόπο σκέψης «ανιμιστικό». Η ανιμιστική σκέψη ερμηνεύει σύνθετες κοινωνικές δομές, αλλαγές, και συμβάντα ως αποτέλεσμα εμπρόθετου σχεδιασμού. Οταν, μάλιστα, τα συμβάντα είναι οδυνηρά, θεωρείται αυτονόητο ότι έχουν προκύψει από κακόβουλα –συνωμοτικά– σχέδια. Πρόκειται για πλάνη.
Δεισιδαιμονίες
Γιατί; Την πιο πειστική απάντηση έδωσε ο μεγάλος φιλόσοφος Καρλ Πόπερ. Η θεωρία συνωμοσίας, παρατηρεί, είναι η εκκοσμικευμένη εκδοχή θρησκευτικών δεισιδαιμονιών. Η αντίληψη λ.χ. ότι οι συνωμοσίες των ομηρικών θεών κρίνουν την έκβαση του Τρωικού Πολέμου αντικαταστάθηκε με την πεποίθηση ότι οι ισχυροί –καπιταλιστές, μασόνοι, σιωνιστές κ.λπ.– αποφασίζουν τις τύχες του κόσμου.
Το πρόβλημα με τη συνωμοσιολογία, γράφει ο Πόπερ, είναι όχι ότι δεν υπάρχουν συνωμοσίες, αλλά ότι οι συνωμοσίες σπανίως είναι, τελικά, επιτυχείς. «Οι συνωμότες σπάνια ολοκληρώνουν τη συνωμοσία τους». Γιατί; Διότι αυτό είναι το σύνηθες – προθέσεις και αποτελέσματα αποκλίνουν. Στην κοινωνική ζωή η ανθρώπινη δράση λαμβάνει χώρα σε ένα περιβάλλον θεσμικών κανόνων, ισχύος, και ηθικών αντιλήψεων. Η δράση αυτή οδηγεί συχνά σε απρόθετες αντι-δράσεις και απρόβλεπτα αποτελέσματα.
Ο θεσμός των λαϊκών αγορών με ζωντανά και νεκρά άγρια ζώα, λ.χ., υπάρχει δεκαετίες, πιθανότατα αιώνες, στην Κίνα. Γνωρίζουμε ότι οι ιοί περνάνε από τα ζώα στους ανθρώπους. Ο κορωνοϊός, ο Εμπολα και το έιτζ ήρθαν σε μας από άγρια ζώα – για την ακρίβεια, προήλθαν από την ανθρώπινη επέλαση σε οικοσυστήματα. Μπορεί εμείς να ζούμε διαφορετικά από τους Κινέζους – συνήθως, δεν κυνηγάμε νυχτερίδες, ούτε τρώμε παγκολίνους – αλλά ταξιδεύουμε. Ο ανθρώπινος πολιτισμός, ιδιαίτερα ο σύγχρονος, συνιστά ένα πλανητικό δίκτυο συνεργασίας και ανταλλαγής. Οι ιοί, αναπόφευκτα, μεταδίδονται ταχύτατα.
Αν, λοιπόν, δεν είμαι δεισιδαίμων να πιστεύω, όπως ο μητροπολίτης Μόρφου, ότι οι «σαρκικές αμαρτίες […] οδηγούν στον κορωνοϊό», ή αν δεν είμαι ζηλωτής να νομίζω, όπως ο διαδηλωτής της Πενσυλβανίας, ότι «ο Ιησούς είναι το εμβόλιό μου», τότε αυτό που πρέπει να κατανοήσω είναι ότι ζω σε έναν κόσμο που, εν πολλοίς, δεν ελέγχω. Η επιστήμη μου δίνει μερικά πολύτιμα εργαλεία να σχεδιάσω τις υλικές συνθήκες του βίου μου, αλλά δεν εξαλείφει την ουσιώδη υπαρξιακή αβεβαιότητά του – είμαι «σκόνη στον άνεμο».
Η κοινωνική πραγματικότητα (όπως π.χ. η πανδημία ή η οικονομική κρίση) δεν πρέπει να ερμηνεύεται «ψυχολογιστικά», παρατηρεί ο Πόπερ – να αποδίδουμε, δηλαδή, την ύπαρξή της σε ατομικά κίνητρα. Αυτό που κάνει την κοινωνική ζωή ενδιαφέρουσα είναι οι «απρόθετες» συνέπειες της εμπρόθετης δράσης. Κυνηγώ νυχτερίδες λ.χ. για να τις πουλήσω στην τοπική λαϊκή αγορά της Γουχάν (εμπρόθετη δράση) και καταλήγω να επιφέρω τη μεγαλύτερη πανδημία που γνώρισε ο πλανήτης εδώ κι έναν αιώνα (απρόθετη συνέπεια)!
Διαδικτυακά ψεύδη
Η ανιμιστική σκέψη είναι ελκυστική σε περιόδους κρίσης διότι, αφενός αντλεί από ένα αρχετυπικό σχήμα ερμηνείας (καλοί-κακοί), αφετέρου εδράζεται στον αστόχαστο εμπειρισμό της καθημερινότητας. Τον κορωνοϊό δεν τον βλέπουμε, οπότε είναι εύκολο να νομίσουμε ότι δεν υπάρχει. Αναπνέοντας με μάσκα, ίσως νομίσουμε ότι θα πάθουμε υποξία. Δεν σκεφτόμαστε συνήθως με πιθανότητες, οπότε μας παραξενεύουν περιοριστικά μέτρα που βασίζονται στην πιθανολογική σκέψη.
Τα επιστημονικά πορίσματα είναι συχνά αντι-διαισθητικά (π.χ. δεν κινείται ο Ηλιος γύρω από τη Γη) και γι’ αυτό ενδέχεται να συγκρουσθεί με τον καθημερινό, ανεπεξέργαστο εμπειρισμό που στηρίζεται στις αισθήσεις, σε φήμες, και τις κληρονομημένες προ-καταλήψεις. Πρόσφατη ακαδημαϊκή εργασία που ερεύνησε τις πληροφορίες που παρέχονται σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και ιστότοπους για τον κορωνοϊό, διαπίστωσε ότι το 82% των πληροφοριών ήταν ψευδείς: επρόκειτο για φήμες (π.χ. «η χλωρίνη σκοτώνει τον ιό»), θεωρίες συνωμοσίας (π.χ. «ο κορωνοϊός είναι βιολογικό όπλο που χρηματοδοτήθηκε από Ιδρυμα Γκέιτς») ή θεωρίες στιγματισμού («κάθε ασθένεια προέρχεται από την Κίνα»).
Ο ορθολογικός άνθρωπος πασχίζει να ξεπερνά την «προκατάληψη της επιβεβαίωσης» (να αναζητεί πληροφορίες που επιβεβαιώνουν τις αντιλήψεις του). Για να υιοθετήσει, όμως, επιστημονικά τεκμηριωμένες απόψεις πρέπει οι θεσμοί παραγωγής επιστημονικής γνώσης να έχουν κερδίσει την εμπιστοσύνη του. Γι’ αυτό είναι εξαιρετικά σημαντική η ανεξαρτησία του ΠΟΥ· να είναι αμερόληπτη η επιστημονική έρευνα· οι κυβερνήσεις να παίρνουν αποδεδειγμένα τεκμηριωμένες αποφάσεις.
Και, βεβαίως, επειδή η πρόσληψη της γνώσης δεν γίνεται στο κενό, οι όποιες διαφωνίες να μην προσλαμβάνουν χαρακτήρα σύγκρουσης κοσμοθεωρήσεων. Οσο πιο δυνατός είναι ο «κοινός λόγος» της βουλευόμενης κοινότητας τόσο πιο εύκολα διευθετούμε τις διαφορές μας. Η άρνηση της επιστήμης δεν γίνεται τόσο γιατί τα άτομα αρνούνται τα δεδομένα όσο γιατί τα εκλαμβάνουν ως άρνηση της ταυτότητάς τους. Οσο πιο αναστοχαστικά πλάθεται η ταυτότητα τόσο περισσότερο αναθεωρήσιμη είναι. Γι’ αυτό χρειάζεται, μεταξύ άλλων, ηγεσία – για να δείξει στον πιστό λ.χ. πώς μια αναθεωρημένη θρησκευτική ταυτότητα είναι εφικτή. Δυστυχώς, ελάχιστοι ιεράρχες το κατανοούν.
* Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.