Υπήρχε μια εποχή, όχι πολλές δεκαετίες πριν, κατά την οποία η Ευρώπη διέθετε ένα και μοναδικό μοντέλο διακυβέρνησης, αυτό δηλαδή που ονομάζουμε φιλελεύθερη δημοκρατία και το οποίο λειτουργεί σε δύο επίπεδα. Πρώτα ως ένα συγκροτημένο «πολιτικό σύστημα» που προϋποθέτει ελεύθερες και δίκαιες εκλογές, διάκριση των εξουσιών, ισχυρό κράτος δικαίου, κ.ά. και, επίσης, ως συγκεκριμένο «αξιακό σύστημα» που προστατεύει τις ατομικές και κοινωνικές ελευθερίες, τον πλουραλισμό των ιδεών και τον ανοιχτό δημόσιο διάλογο, ανάμεσα σε πολλά άλλα. Μετά την πτώση του κομμουνισμού, πολλοί θεώρησαν ότι η επικράτηση του φιλελευθερισμού θα οδηγούσε την Ευρώπη στη δημιουργία ενός ευρέος πολιτικού οικοσυστήματος χωρών, κάθε μία από τις οποίες θα χρησιμοποιούσε τα εργαλεία και θα εφάρμοζε τις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Οπως όμως προείπα, αυτή η αντίληψη ανήκει περισσότερο στον προηγούμενο αιώνα.
Στον δικό μας αιώνα, πολλά έχουν ήδη αλλάξει. Η πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα σημαδεύτηκε από τα μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα, τόσο από τις πρώην κομμουνιστικές χώρες της Ανατολικής Ευρώπης προς τη Δύση, όσο και –κυρίως– από μη ευρωπαϊκές χώρες προς την Ευρώπη. Παράλληλα, καθώς αυξήθηκαν τα τρομοκρατικά χτυπήματα και άλλες βίαιες ενέργειες (όπως ήταν, για να αναφέρω δύο μόνο παραδείγματα, η δολοφονία το 2004 του σκηνοθέτη Τέο βαν Γκογκ στο Αμστερνταμ ή η επίθεση το 2015 στα γραφεία του σατιρικού Charlie Hebdo στο Παρίσι) από φανατικούς ισλαμιστές, η Ευρώπη έγινε όλο και πιο εχθρική προς το μουσουλμανικό στοιχείο.
Η δεύτερη δεκαετία του αιώνα μας έφερε ακόμη περισσότερες δυσκολίες. Αρχικά, η χρηματοπιστωτική κρίση βάθυνε περισσότερο το χάσμα εντός της Ευρώπης ανάμεσα στον πλουσιότερο Βορρά και τον φτωχότερο Νότο. Στη συνέχεια, το μοντέλο της ευρωπαϊκής φιλελεύθερης δημοκρατίας άρχισε να αμφισβητείται από πολλές μεριές και σε κάθε ένα από τα σκέλη του. Η Βρετανία, πρώτα, απέρριψε τον κοινό «ευρωπαϊκό» χαρακτήρα του μοντέλου και, παρότι πιστή στον πολιτικό φιλελευθερισμό, προτίμησε να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ενωση. Η Αμερική, κατόπιν, υπό την ηγεσία ενός κλασικού λαϊκιστή ηγέτη όπως ο Ντόναλντ Τραμπ, αγνόησε επιδεικτικά πολλές από τις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας, πράγμα που για πρώτη φορά στη μεταπολεμική ιστορία οδήγησε τα δύο μέρη σε αντίθετες θέσεις, με αποτέλεσμα την αποδυνάμωση του ατλαντικού συμμαχικού άξονα. Τέλος, άλλες χώρες, όπως η Ρωσία και η Τουρκία, απορρίπτουν ακόμη και τον δημοκρατικό χαρακτήρα του ευρωπαϊκού μοντέλου και επιλέγουν τον πολιτικό αυταρχισμό.
Ολες αυτές οι σχετικά πρόσφατες ιστορικές εξελίξεις επηρέασαν βαθύτατα την Ευρώπη και τους πολίτες της, πολλοί από τους οποίους έχασαν την πίστη τους σε αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας, αν και όχι στην ίδια τη δημοκρατία. Σταδιακά, εμφανίστηκαν και αναπτύχθηκαν στην Ευρώπη δύο νέα πολιτικά οικοσυστήματα, καθένα από τα οποία αμφισβητεί τη νομιμοποίηση του πρώην κοινά αποδεκτού φιλελεύθερου μοντέλου, είτε εν μέρει είτε συνολικά.
Το πρώτο από τα νέα οικοσυστήματα, που ελλείψει καλύτερου όρου ας το ονομάσουμε νατιβισμό (από το αγγλικό «nativism» με ρίζα στο λατινικό «nativus», ο γηγενής ή αυτόχθων) απαρτίζεται από μία σειρά κομμάτων με σημαντική πλέον εκλογική ισχύ στις περισσότερες χώρες του ευρωπαϊκού πυρήνα καθώς και στη Σκανδιναβία. Τέτοια κόμματα είναι, ενδεικτικά, ο Εθνικός Συναγερμός της Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία, το αυστριακό Κόμμα Ελευθερίας, το Λαϊκό Κόμμα στη Δανία, και η Λέγκα του Σαλβίνι στην Ιταλία. Παρά τις επιμέρους διαφορές τους, όλα αυτά τα κόμματα αμφισβητούν το μοντέλο του ανοιχτού φιλελευθερισμού που αναπτύχθηκε στη σύγχρονη Ευρώπη ως συνέπεια των αλλεπάλληλων διευρύνσεων της Ε.Ε., ιδίως προς τα ανατολικά, των μαζικών μεταναστεύσεων, και της (προσπάθειας) ενσωμάτωσης ξένων, ιδίως αλλόθρησκων, πληθυσμών στην ευρωπαϊκή κουλτούρα και σύστημα αξιών. Με άλλα λόγια, το οικοσύστημα του νατιβισμού δεν είναι αντίθετο με τις θεωρητικές αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Μόνο που, στην πράξη, επιδιώκει έναν φιλελευθερισμό αποκλειστικά για γηγενείς πολίτες. Ετσι, τα κόμματα που απαρτίζουν το συγκεκριμένο οικοσύστημα έχουν τρία αλληλένδετα χαρακτηριστικά: την ξενοφοβία καθώς και τη διπλή τους αντίθεση προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα των κοινωνιών. Κάθε ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά βρίσκεται σε ευθεία αντίθεση με τον κλασικό ευρωπαϊκό φιλελευθερισμό που είχε ως κύριο στόχο τη σταδιακή ομοσπονδιοποίηση μιας Ευρώπης που νοείται ανοιχτή και με ποικιλία πολιτισμών.
Το άλλο οικοσύστημα αναπτύσσεται εδώ και καιρό ιδιαίτερα στην Ανατολική Ευρώπη σε ευθεία αντίθεση –και ανοιχτή αντιπαράθεση—με τις παραδοσιακές φιλελεύθερες δημοκρατίες. Εχει ως πυρήνα το δίδυμο Ουγγαρία-Πολωνία, αλλά μπορεί εύκολα να επεκταθεί και σε άλλες χώρες της περιοχής ή και ευρύτερα. Αυτές οι κυβερνήσεις παραβιάζουν τους κανόνες του πολιτικού φιλελευθερισμού, απορρίπτουν τις αξίες του και πολεμούν εναντίον των θεσμών του (όπως είναι η Δικαιοσύνη, ο Τύπος, η λεγόμενη κοινωνία πολιτών, κ.ά.). Η διακυβέρνησή τους είναι ρητά προσανατολισμένη προς τον ανελεύθερο συντηρητικό λαϊκισμό. Ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας Βίκτορ Ορμπαν, για παράδειγμα, καταφέρεται εναντίον της «κοσμοπολίτικης ελίτ» των Βρυξελλών και της ανοιχτής κοινωνίας, ενώ ταυτόχρονα τάσσεται υπέρ της επιστροφής στο έθνος-κράτος, τις αξίες της παραδοσιακής οικογένειας και της χριστιανικής θρησκείας. Εχοντας ήδη πετύχει να αντικαταστήσει στη χώρα του «το ναυάγιο της φιλελεύθερης δημοκρατίας με μια ανελεύθερη χριστιανική δημοκρατία του 21ου αιώνα», ο Ορμπαν και οι ιδεολογικοί του συνοδοιπόροι εργάζονται για την από-νομιμοποίηση του κλασικού φιλελεύθερου μοντέλου σε μεγάλες περιοχές της Ευρώπης.
Τι σημαίνουν όλα αυτά για το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατικής Ευρώπης; Πρώτα πρώτα σημαίνουν ότι το αρχικό μοντέλο του μεταπολεμικού φιλελευθερισμού ούτε μοναδικό είναι ούτε ιδιαίτερα ισχυρό. Κινδυνεύει κυρίως από τις χώρες στις οποίες ο ανελεύθερος λαϊκισμός έχει ριζώσει για τα καλά και αυτό για τρεις κυρίως λόγους: πρώτον, διότι οι λαϊκιστές τείνουν να παραμένουν στην εξουσία επί μακρόν, δεύτερον, γιατί βρίσκουν εύκολα μιμητές και, τρίτον, επειδή ο λαϊκισμός τους μπορεί εύκολα να μετεξελιχθεί σε αυταρχισμό (όπως καθαρά δείχνει η περίπτωση της Ουγγαρίας). Αλλά επίσης το κλασικό φιλελεύθερο μοντέλο κινδυνεύει να αλλοιωθεί εκ των ένδον από τα κόμματα του νατιβισμού, ειδικά σε χώρες, όπως η Δανία, όπου η εσωστρεφής και ξενοφοβική ατζέντα τέτοιων κομμάτων υφαρπάζεται από τα παραδοσιακά κεντρώα και κεντροδεξιά κόμματα. Αλλά αυτό είναι μεγάλο θέμα και ήδη έχω καλύψει τον χώρο που μου διαθέτει η εφημερίδα. Ισως να επανέλθω.
Μνήμη Μ.Π.
* Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι και συγγραφέας. Διατηρεί το ιστολόγιο www.pappaspopulism.com.