Ο Ερντογάν είναι επιθετικός, μιλιταριστής. Εχει εισβάλει σε Συρία, Λιβύη, Ιράκ, στηρίζει τη Χαμάς εναντίον της Φατάχ στην Παλαιστίνη, υπονομεύει καθεστώτα όπως στην Αίγυπτο, δεν αναγνωρίζει την Κύπρο, έχει τσακωθεί με τη μισή Μεσόγειο. Ζητάει πράγματα που δεν μπορούν να γίνουν αποδεκτά, όπως τον αφοπλισμό των ελληνικών νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, ή αρνείται ότι τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα. Διακατέχεται από οράματα αυτοκρατορικού ισλαμοεθνικισμού, μετέτρεψε την Αγία Σοφία, παγκόσμιο μνημείο πολιτισμού, σε τζαμί για να κολακεύσει τις μάζες, διαγκωνίζεται σε εμπρηστικές δηλώσεις εναντίον της Ελλάδας, έχει χιλιάδες αντιφρονούντες στις φυλακές, η ρητορική του είναι πρωτόγονη, με μια έμμονη ιδέα εθνικής θυματοποίησης και ιστορικού ρεβανσισμού, με περιφρόνηση προς τη Δύση και τις αξίες της.
Αυτή είναι σήμερα η Τουρκία του Ερντογάν. Ομως, με αυτόν τον γείτονα είμαστε καταδικασμένοι να συνυπάρξουμε και για να το κάνουμε πρέπει να λύσουμε τις διαφορές μας. Δυστυχώς, η διαρκής αναβολή, το «άσ’ το γι’ αργότερα», το δόγμα εξωτερικής πολιτικής μας απέναντι στην Τουρκία κατά το μεγαλύτερο διάστημα της μεταπολίτευσης (με φωτεινές εξαιρέσεις τις περιόδους Κωνσταντίνου Καραμανλή και Κώστα Σημίτη), δεν μας ευνοεί. H Τουρκία το 1974 ήταν 38 εκατομμύρια, σήμερα 84, το 2030 θα είναι 90. Θα είναι δημογραφικά νεότερη από όλες τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες.
Για καλή μας τύχη, η σημερινή Τουρκία δεν είναι μόνο ο δικός μας αναγκαστικός γείτονας και δικό μας πρόβλημα. Είναι και πρόβλημα της Ευρώπης.
Λένε μερικοί: Με αυτόν τον γείτονα θα συζητήσουμε; Η απάντηση είναι: Εχετε κάποια καλύτερη ιδέα; Ο διπλωματικός διάλογος εφευρέθηκε όχι για να περνάς καλά με τους φίλους, αλλά για να αντιμετωπίζεις τους αντιπάλους. Εφευρέθηκε επίσης για να αποφεύγεις τον πόλεμο. Εχει χρησιμότητα όταν οι αντίπαλοί σου έχουν επενδύσει στη στρατιωτική υπεροπλία τους. Εχει ακόμα μεγαλύτερη αξία διότι το δικό μας όπλο δεν είναι (μόνο) οι φρεγάτες και τα μιράζ, είναι κυρίως οι συμμαχίες μας. Η Ε.Ε. δεν είναι μια ευκαιριακή σύμπραξη, είναι δέσμευση πολιτικής αλληλοϋποστήριξης. Ατελής, αλλά ισχυρή.
Για να είμαστε δίκαιοι, δεν διαθέτει μια τάχα αναλλοίωτη επιθετική ουσία η Τουρκία. Πάνω από μιάμιση δεκαετία (από το Ελσίνκι μέχρι το 2016) είχαμε καλή γειτονία με τον Ερντογάν. Στα μνημόνια δεν εκμεταλλεύθηκε την αδυναμία μας για να λειτουργήσει επιθετικά. Το πραξικόπημα τον άλλαξε. Συνέβαλε επίσης η αποτυχία των διαπραγματεύσεων στο Κυπριακό, όχι με κύρια ευθύνη της Τουρκίας…
Λένε μερικοί, με περιφρόνηση: Εχουν οι «Ευρωπαίοι» συμφέροντα οικονομικά στην Τουρκία. Μα, η εμπορική αλληλεξάρτηση είναι ισχυρή εγγύηση αποτροπής της τουρκικής επιθετικότητας. Η Τουρκία θα είχε πάρα πολλά να χάσει. Αυτή τη λογική την καταλαβαίνουν οι νησιώτες κι οι ακρίτες μας πολύ καλύτερα από τους πολέμαρχους των καναλιών και τους στρατηλάτες του καναπέ.
Ρωτήστε τους Καστελλοριζιούς, τους Κώους, τους Σαμιώτες αν θέλουν σύγκρουση ή ειρηνικές σχέσεις με την Τουρκία. Το ίδιο και οι Τούρκοι των παραλίων. Το άχαρο Κας επιβιώνει χάρη στο πανέμορφο Καστελλόριζο.
Η ορθολογική αλληλεξάρτηση αυξάνει το κόστος του πολέμου. Η δύναμή της στις καπιταλιστικές κι έστω και στοιχειωδώς δημοκρατικές κοινωνίες μεσοστρωμάτων ξεπερνάει ιδεολογικές φαντασιώσεις. Η συνταγή δούλεψε για την Ευρώπη, εξασφαλίζοντας υπέρβαση των εθνικισμών και 75 χρόνια ειρήνης.
Ευτυχώς για εμάς, η Ε.Ε. βλέπει και την επόμενη μέρα (αναγκαστικής) συνύπαρξης με την Τουρκία. Επιδιώκει να την εμπλέξει σε ένα πλέγμα αλληλεξάρτησης, κινήτρων και κυρώσεων, που είναι η ευρωπαϊκή συνταγή.
Δεν ικανοποίησε το εθνικό θυμικό η απροθυμία του Βερολίνου να ακολουθήσει το Παρίσι στην αντιπαράθεση με την Αγκυρα. Ομως, εξυπηρετεί τον διάλογο της επόμενης μέρας. Η γαλλική λογική της ανάσχεσης (containment) μαζί με τη γερμανική λογική της σύμπραξης (engagement) είναι ακριβώς το μείγμα ευρωπαϊκής πολιτικής που προωθεί τα συμφέροντά μας. Το πρώτο δίνει αξιοπιστία στην απειλή των κυρώσεων. Το δεύτερο εξασφαλίζει διέξοδο και πλαίσιο διαλόγου.
Τι πλαίσιο; Προϋποθέσεις για τον ευρω- και ελληνο-τουρκικό διάλογο, κι έναν αυτοματοποιημένο μηχανισμό εάν η Τουρκία παρεκκλίνει. Η παρουσία της Ε.Ε. είναι επωφελής διότι ενισχύει τη διαπραγματευτική μας δύναμη και απαραίτητη για να εξασφαλιστεί η αξιοπιστία του πλαισίου. Αλλά για να υπάρχει αυτή η αξιοπιστία πρέπει η Ε.Ε. να παραμένει αποδεκτή από την τουρκική πλευρά, και αυτό εξασφαλίζει η διαμεσολαβητική στάση της Γερμανίας.
Οι κυρώσεις είναι όπλο που παραμένει χρήσιμο όσο εκκρεμεί η αξιόπιστη απειλή χρήσης του. Εάν καταλήξει να χρησιμοποιηθεί, τότε έχει αποτύχει. Κάπως έτσι δεν λειτουργεί και η στρατιωτική αποτροπή;
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής και Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.