Επαναλαμβάνεται συχνά (και ορθώς) πως αν η Ελλάδα επιθυμεί να συνεχίσει να ανήκει στη λέσχη των πλουσίων θα πρέπει να υιοθετήσει ένα νέο παραγωγικό μοντέλο. Ποιο είναι όμως αυτό; Και τι προϋποθέτει;
Η σύντομη απάντηση είναι πολλές μεγάλες, ανταγωνιστικές και εξωστρεφείς εταιρείες που θα προσελκύουν ξένες επενδύσεις και θα δημιουργούν πολλές και καλές θέσεις εργασίας. Γι’ αυτό και όλες οι μεταρρυθμίσεις που συζητούνται εδώ και μία δεκαετία αφορούν τις συνθήκες που θα διευκολύνουν τη μετάβαση στο μοντέλο αυτό. Τι πιθανότητα όμως έχει να επιτευχθεί μια τέτοια σαρωτική αλλαγή την επόμενη δεκαετία; Η επίτευξή της δυσχεραίνεται περισσότερο αν αναλογιστούμε δύο δεδομένα.
Το πρώτο είναι πως ιστορικά η Ελλάδα ακολούθησε μάλλον ανορθόδοξους οικονομικούς δρόμους: ουσιαστικά πέρασε από την αγροτική οικονομία σε αυτή των υπηρεσιών, παρακάμπτοντας την εκβιομηχάνιση. Οι υπηρεσίες παρέχονται από πολλές, μικρές επιχειρήσεις με εσωστρεφή προσανατολισμό.
Με άλλα λόγια, το παρελθόν δεν εμπνέει ιδιαίτερη αισιοδοξία για το μέλλον.
Το δεύτερο είναι πως η τεχνολογική επανάσταση αλλάζει τα πάντα. Η μορφή και το περιεχόμενο της εργασίας μεταλλάσσονται ραγδαία και το μοντέλο της μεγάλης εταιρείας που έχουμε στο μυαλό μας φαντάζει ιδιαίτερα εύθραυστο. Η πανδημία έχει προσθέσει ένα ακόμη επίπεδο αβεβαιότητας και το «γραφείο» έτσι όπως το ξέρουμε σύντομα θα γίνει παρελθόν, εξελίξεις που επιταχύνει και το φάσμα της κλιματικής αλλαγής. Τελικά, δεν είναι απίθανο το παραγωγικό μοντέλο που κυνηγάμε να είναι ήδη παρωχημένο.
Αδιέξοδο; Και όμως. Τόσο η ανορθόδοξη οικονομική μας ιστορία όσο και η τεχνολογική επανάσταση υποδεικνύουν ορισμένες ενδιαφέρουσες εναλλακτικές.
Μια ερμηνεία της οικονομικής μας ιστορίας είναι πως καταφέραμε να πιάσουμε υψηλούς στόχους δίχως να περάσουμε από όλα τα αναγκαία στάδια. Βέβαια, το κόστος των επιλογών αυτών μεταφράστηκε σε μακροχρόνιες στρεβλώσεις και οδυνηρές κρίσεις που θα είχαν αποφευχθεί διαφορετικά. Ομως, παραμένει γεγονός πως η χώρα κατάκτησε ένα αξιοζήλευτο επίπεδο ευημερίας που λίγοι θεωρούσαν εφικτό. Αν αυτό έγινε τότε, γιατί να μη γίνει τώρα; Θα μπορούσαμε δηλαδή να περάσουμε στην επόμενη οικονομική «πίστα» εξίσου ανορθόδοξα. Αλλά πώς;
Εδώ, η τεχνολογική επανάσταση ανοίγει ενδιαφέρουσες προοπτικές. Κατ’ αρχάς, τα σύνορα εσωστρέφειας και εξωστρέφειας μετακινούνται συνεχώς. Η παροχή υπηρεσιών που σχετίζονται με αυτό που ακόμη αποκαλούμε τουρισμό αναπτύσσεται μεν στο εσωτερικό της χώρας, αλλά είναι εξωστρεφής. Η εφεύρεση τεχνολογιών όπως το Airbnb σύνδεσε τους Ελληνες ιδιοκτήτες ακινήτων με ενοικιαστές από όλο τον κόσμο και έκανε τη δραστηριότητα αυτή κατεξοχήν εξωστρεφή, με προφανείς επιπτώσεις σε άλλους κλάδους, όπως η οικοδομή.
Παράλληλα, οι νέες τεχνολογίες αναβαθμίζουν τις μικρές εκείνες επιχειρήσεις που χάρη στην έμφαση στην ποιότητα και την ιδιαιτερότητα των υπηρεσιών και προϊόντων τους μπορούν να επιτυγχάνουν premium αποδόσεις γιατί έχουν πλέον πρόσβαση σε πολύ μεγαλύτερες και πλουσιότερες αγορές. Ενα π.χ. ελληνικό κρασί που ανακαλύπτει ένας επισκέπτης μπορεί να καταστεί διεθνώς ανταγωνιστικό παρά την έλλειψη οικονομιών κλίμακος, επιτυγχάνοντας πολύ υψηλές τιμές, όπως άλλωστε γίνεται ήδη με το Σαντορινιό Ασύρτικο. Αντίστοιχα, πολλές υπηρεσίες που παρέχονται σήμερα στη χώρα μπορούν να γίνουν διεθνώς εμπορεύσιμες: από υπηρεσίες υγείας και φροντίδας των ηλικιωμένων ώς τη διατροφή, την ένδυση, τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό ή την παιδεία. Μάλιστα, η εξέλιξη αυτή συμβαδίζει με τη διεθνή τάση από-εμπορευματοποίησης (decommodification) πολλών προϊόντων (π.χ. καφές), όπου αυτό που μετράει στην κορυφή της πυραμίδας είναι η ποιότητα αλλά και η ιδιαιτερότητα.
Το σημαντικότερο ίσως είναι πως οι εξελίξεις αυτές ταιριάζουν στον τρόπο που ήδη λειτουργούν αρκετοί κλάδοι της οικονομίας μας, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από μεγάλη ευελιξία και πολιτισμική εξωστρέφεια –σκεφθείτε π.χ. τη διάχυση της χρήσης των αγγλικών στη χώρα μας. Προφανώς, το παραγωγικό αυτό μοντέλο προϋποθέτει και τις μεγάλες μεταρρυθμίσεις που συζητάμε εδώ και χρόνια. Εκείνο που δεν προϋποθέτει είναι μια «ξύλινη» πίστη στην απόλυτη αναγκαιότητα του ορθόδοξου μοντέλου οικονομικής ανάπτυξης.
* Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, κάτοχος της έδρας Gladstone στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.